کریدور شمال - جنوب؛ پل موفقیت اقتصادی ایران

اقتصاد ایرانی: به گزارش خبرآنلاین، کریدور بین المللی حمل و نقل شمال - جنوب با شاخه های فراوان مورد توجه ایران، هند، روسیه، کشورهای قفقاز و آسیای مرکزی و اروپاست. چینی ها هم اعلام کرده اند که بندر گوادر در پاکستان تا پایان سال ۲۰۱۶ افتتاح می شود .اگر بزرگراه کاشغر در چین به گوادر هم راه اندازی شود، کریدور شمال - جنوب و بندر چابهار مقابل قدرت تجاری و اقتصادی چینی ها چقدر فرصت عرض اندام دارد؟

*** روسیه تحت تحریم های امریکا و متحدانش در پی متنوع سازی مسیرهای مختلف اقتصادی و تجاری خود است. چنانکه خطوط لوله گازی خود به چین و آلمان را توسعه می دهد. با اوپک بر سر طرح فریز نفتی مذاکره می کند و همراه با ایران و آذربایجان در باکو بر توسعه کریدور شمال - جنوب تاکید می کند. حتی حاضر می شود در ساخت راه آهن در خاک ایران هم سرمایه گذاری کند.

این کریدور، سه ربع قرن پیش، به داد مردم روسیه رسیده است. در جریان جنگ جهانی دوم، استالین فکرش را هم نمی کرد که شریک استراتژیکش در تقسیم اروپای شرقی، به شوروی حمله کند. او به صداهای مخالف توجهی نمی کرد و نسبت به هیتلر بدگمان نبود. اما هیتلر ثابت کرده بود که قابل پیش بینی نیست. شاید هم استالین بیش از حد خوش خیال بود. چراکه بخشی از نفرت هیتلر نسبت به روس ها در کتاب «نبرد من» آشکار شده بود.

به هر روی، بزرگترین اشغال تاریخ بشر صبح ۲۲ ژوئن ۱۹۴۱ کلید خورد و طی عملیات بارباروسا بیش از ۳٫۹ میلیون سرباز، مسافتی به طول ۲۹۰۰ کیلومتر مرز مشترک را اشغال کردند. هیتلر قصد داشت پس از فتح اتحاد جماهیر شوروی، سراغ هند و خاورمیانه برود و دنیایی دیگر را رقم بزند و فاتح بزرگ جنگ جهانی دوم باشد، اما فکر نمی کرد که مسیر راه آهن جنوب به شمال ایران و جاده های شوسه این مسیر، سرنوشت او و دنیا را تغییر دهند.

پس از عزل رضاشاه و اشغال شمال و جنوب ایران، متفقین از مسیر جنوب به شمال ایران، حدودپنج و نیم میلیون تن اسلحه، مهمات، مواد غذایی و دارو به شوروی منتقل کردند؛ کمکی که به عقیده بسیاری از محققان یکی از مهم ترین دلایل شکست هیتلر در شوروی بود و بزرگ ترین خسارت را به ارتش نازی زد.

*** ۵۸ سال پس از کمک های متفقین به شوروی از طریق ایران و ۸ سال پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و رفع خطر بالقوه آن برای امنیت ایران، کانتینرهای ۲۰ و ۴۰ فوتی، اجناس و کالاهای صادراتی سری لانکا و هند را در بندرعباس بار زدند و به سمت دریای خزر حرکت کردند تا مشخص شود چه مسیر خوبی برای کوتاه کردن مسیر و هزینه حمل و نقل از طریق کانال سوئز در دسترس است.

یک سال بعد در سال ۲۰۰۰ اجلاس سن پترزبورگ میزبان طرف های روسی، ایرانی و هندی بود تا بحث احداث کریدور بین المللی حمل و نقلی شمال جنوب به عنوان کریدور طلایی نهم معرفی شده توسط سازمان تجارت جهانی مورد توافق قرار بگیرد. یک سال بعد مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان، این قانون را تصویب کردند و کریدور شمال جنوب عملا به عنوان پروژه ای جذاب برای کشورهای منطقه معرفی شد.

به این ترتیب، سه بازار و مرکز توزیع و حمل و نقل بار جهانی یعنی حوزه خلیج فارس، اوراسیا و حوزه کشورهای جنوب و جنوب شرقی آسیا با شرایطی سهل تَر به یکدیگر دسترسی پیدا می کردند. از بنادر هند، کشتی ها به سمت یکی از بنادر ایران ( مطابق برنامه آن زمان بندرعباس) حرکت می کردند  و بار کشتی ها از طریق خاک ایران به سمت دریای خزر منتقل می شد و از طریق بندر انزلی به سمت روسیه و از آنجا به سوی اروپا منتقل می شدند.این مسیر جایگزین کانال سوئز بود با مسافتی ٤٠ درصد کوتاه تَر و هزینه ای ٣٠ درصد ارزان تَر از آن.

***با این وجود که به دلیل مشکلات زیرساختی و تحریم های بین المللی کریدور شمال - جنوب مطابق برنامه پیش نرفت، هرچه پیش رفتیم، تعداد متقاضیان حضور در این طرح بزرگ و بسیار مهم حمل و نقلی بیشتر شد. قزاقستان، تاجیکستان، بلاروس و عمان در یک مرحله و اوکراین، ارمنستان، بلغارستان، آذربایجان، ترکیه و سوریه نیز در مرحله بعدی به این طرح پیوستند.

به این ترتیب علاوه بر روسیه و اروپا، کشورهای آسیای مرکزی، قفقاز و کشورهای غرب ایران هم نتوانستند بر این پروژه بسیار مهم چشم ببندند. کشورهای آسیای مرکزی محصور در خشکی اند و به دریاهای آزاد، راه ندارند. هند هم به این بازارها چشم دارد. هند دوست ندارد آسیای مرکزی گام به گام به حیاط خلوت چین تبدیل شود.

کشورهای آسیای مرکزی هم که به شکل تاریخی تحت نفوذ فرهنگ هندی هستند، علاقه مندند با هند، کشورهای آسیای جنوب شرقی و افریقا ارتباط داشته باشند ولی به دلیل محدودیت های جغرافیایی این امکان برایشان فراهم نیست. از سویی روسیه هم دوست ندارد که هند به دلیل روابط نزدیک جدیدش با ایالات متحده از همراهی با این کشور دور شود. روسیه و هند از سال ۲۰۰۰  نشست های سالانه اقتصادی منظمی به ترتیب در مسکو و دهلی داشته اند. اما همچنان در سطح نسبتا پایینی از مراودات تجاری قرار دارند.فکر می کنید بهترین راه حل برای این مشکلات استراتژیک چیست؟ درست است؛ کریدور شمال - جنوب.

*** چینی ها به شدت در بندر گوادر در ایالت بلوچستان پاکستان مشغول کارند. آنها این بندر استراتژیک را به مدت چند دهه در اختیار گرفته اند و قصد دارند با ایجاد زیرساخت های لازم، به اقیانوس هند راه پیدا کنند. ضمن اینکه بزرگراه کاشغر در ایالت سین کیانگ چین به گوادر پاکستان هم در حال ساخت است.

چینی ها پروژه های فراوانی بالغ بر ٤٦ میلیارد دلار در پاکستان در دست اجرا دارند و به این ترتیب، به زودی اتفاقات جدیدی در منطقه رخ خواهد داد؛ هم از نظر تجاری و اقتصادی و هم از نظر نظامی و امنیتی. با تبدیل گوادر به یک بندر تجاری، اوضاع اقتصادی این کشور تکانی جدی خواهد خورد.

اوضاع سیاسی اش هم همین طور.بزرگراه کاشغر به گوادر از منطقه تحت مناقشه کشمیر می گذرد. به این ترتیب، پاکستان نسبت به هند، دست بالاتر را در این منطقه پیدا می کند. ضمن اینکه هند امروز قدرت هژمون اقیانوس هند است که دو ناو هواپیمابر  هم در منطقه دارد.

چینی ها فقط یک ناو دارند و با توسعه نفوذ خود در منطقه قصد دارند روابط نزدیک امنیتی و اقتصادی امریکا و هند را در اقیانوس هند زیر نظر بگیرند. علاوه بر اینها، چین و هند هم مشکلات ارضی زیادی به ویژه در بخش تبت دارند. اینها را بگذارید کنار رقابت های اقتصادی این دو غول آسیا که به زعم کریستین لاگارد رییس صندوق بین المللی پول، دهه آینده را به دهه آسیا تبدیل خواهند کرد.

با این اوصاف، هند نمی تواند دست روی دست بگذارد تا چین، توسعه گوادر را پیش ببرد و احیانا کشورهای آسیای مرکزی را نیز به این پروژه پیوند دهد. این نگرانی هندی ها از توسعه گوادر، به نفع توسعه چابهار است. اگر هندی ها طی سالهای گذشته به دلیل وجود تحریم های بین المللی علیه ایران نمی توانستند به راحتی به چابهار بیایند، این مساله امروز حل شده است.

توافق جدید ایران، هند و افغانستان برای توسعه چابهار و توسعه مسیرهای حمل و نقلی در شرق ایران هم در همین امتداد بود. چینی ها ادعا کرده اند تا پایان سال ٢٠١٦ ، گوادر را افتتاح می کنند. اما هنوز فرصت باقی است. چون مسیر پیوستن  کشورهای آسیای مرکزی از طریق افغانستان هنوز راه نیفتاده و شرایطش هم به دلیل نفوذ هند در افغانستان فراهم نیست. اما این مساله نباید به این خواب چند ساله هند و ایران در توسعه چابهار و کریدور شمال جنوب اضافه کند و وقفه  دوباره ای به این پروژه مهم برای دهه های آینده ایران و منطقه تحمیل کند.

*** دیدار اخیر روسای جمهور ایران، روسیه و آذربایجان در باکو یک اتفاق مهم و یک دیدار آینده ساز بود. محور اصلی بحث ها هم به توسعه کریدور شمال جنوب باز می گشت. امروز کریدور شمال جنوب فقط آن مسیر کلاسیک توافق شده در سال ٢٠٠٠ نیست و شاخه های متعددی پیدا کرده. نگاه ایران و هند از بندرعباس به سوی جاسک و از آن مهم تَر به سمت چابهار جلب شده است.

چابهار تنها بندر اقیانوسی ایران است که دو بندر به نام های شهید بهشتی و شهید کلانتری دارد که هریک ٥ اسکله دارند و البته آبخور، مساحت، بارانداز، میزان أنبار مسقف و طول اسکله های متفاوتی دارند. در شمال نیز علاوه بر بندر انزلی، بندر امیرآباد هم برای پیوند دادن آسیای مرکزی به این کریدور در حال توسعه است.

از سوی دیگر، عراق و أردن هم دوست دارند شاخه ای از این کریدور باشند و یکی از بنادر ایران را از طریق عراق به خلیج عقبه کنار دریای سرخ و در نزدیکی کانال سوئز متصل کنند. کمتر کشوری در منطقه است که نسبت به کریدور شمال - جنوب بی تفاوت باشد.

*** توسعه راه آهن چابهار به زاهدان و مشهد و دسترسی به سرخس نیز به شدت مورد توجه سیاست گذاران ایران، هند و آسیای مرکزی است. از سوی دیگر، طرح خط آهن مشهد- بجنورد- گرگان نیز مدنظر مسوولان وزارت راه است. چراکه بجنورد، نزدیک ترین شهر ایران به عشق آباد است که پنجره ورودی آسیای مرکزی به کریدور شمال جنوب است. اما تا سرمایه گذاری گسترده ای در این مسیرها یعنی چابهار به خراسان شمالی انجام نشود، همچنان نگاه ها به سمت بندرعباس است. با این حال، راه آهن قزاقستان - ترکمنستان و ایران از مرز اینچه برون هم افتتاح شده است که مسیر دیگری از کریدور شمال - جنوب را تشکیل خواهد داد.

از سوی دیگر دریای خزر، مشکلات زیادی فعلا وجود دارد؛ راه آهن قزوین - رشت - آستارا هنوز تمام نشده است. فعلا نزدیک به ۹۰ درصد زیرسازی راه آهن قزوین - رشت انجام شده اما اعتبارات کافی برای پایان طرح تخصیص داده نشده است. جمهوری آذربایجان  هم پیشنهاد ساخت راه آهن رشت به آستارا و همچنین پل مشترک مرزی و راه اهن آستارای آذربایجان را هم مطرح کرده تا با احیای راه آهن روسیه به اذربایجان، بارهای ارسالی از بندرعباس ( و به زودی چابهار) از طریق خطوط ریلی به مسکو برسند. فرصت ها در حال گذرند. باید هرچه سریعتر از اوضاع منطقه بهره برداری کرد و این کریدور سرنوشت ساز را نهایی کرد.