بنگاههای اقتصادی کوچک یا بزرگ
اقتصاد ایرانی: مهم ترین تئوری های اقتصادی مرتبط با مباحث توسعه یی بنگاه های کوچک و متوسط در دوران پسامدرن کدام موارد هستند و ساختارهای اقتصادی کشورهای توسعه یافته چگونه از ظرفیت های این نوع کسب وکار استفاده می کنند؟ اینها بخشی از پرسش هایی بنیادینی است که در جریان بررسی فرآیند توسعه کسب و کار کوچک، متوسط و مشاغل خانگی باید مورد توجه رسانه های گروهی و محافل کارشناسی قرار بگیرند. واقعیت آن است که در دومین دهه از قرن ۲۱، تغییرات اساسی و کیفی بسیار زیادی در همه حوزه های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی به وجود آمده است؛ موضوعی که اقتصاددانان و نظریه پردازان اقتصادی را بر آن داشته تا در توجیه این تغییرات تئوری هایی را مطرح کنند که بر اساس آن بتوان تصویر واضح تری از فرآیند توسعه بنگاه های کوچک و متوسط به دست آورد.
به گزارش تعادل، نظریه اقتصادهای حاشیه یی «پن روز»، نظریه «اکس» و آدرش» و همچنین نظریه الگوی توسعه خوشه یی از مهم ترین نظریاتی محسوب می شوند که تلاش کرده اند فرآیند تاسیس، تثبیت و پویایی بنگاه های اقتصادی کوچک، متوسط و مشاغل خانگی را تشریح و تفسیر کنند. از آنجایی که بررسی تئوریک مولفه های تاثیرگذار اقتصادی یکی از وظایف مهم رسانه های گروهی است؛ دامنه ارزیابی های تحلیلی این صفحه را مباحث تئوریک اقتصادی درمباحث مربوط به بنگاه های کوچک و متوسط می کشانیم تا آن دسته از مخاطبانی که خواستار پیگیری مباحث آکادمیک در اقتصاد هستند هم سهم خود را از این صفحه برداشت کنند.
نظریه الگوی توسعه خوشه ای
یکی از محبوب ترین مدل های توسعه بنگاه های کوچک، متوسط و مشاغل خانگی نظریه الگوی توسعه خوشه یی است که به کرات از زبان دولتمردان اعتدالی بخش تعاون به کار گرفته می شود. از حدود سه دهه پیش (از ابتدای دهه ۸۰ میلادی)، ساختار خوشه یی در کشور ایتالیا، نظر دانشمندان توسعه را به خود جلب کرده است. در بعضی از رشته های صنعتی خرد و با تکیه بر مزیت های خاص برخاسته از مهارت ها و دانش ها (که بر اثر گذشت زمان تبدیل به سرمایه های اجتماعی مناطق شده اند)، این خوشه ها توانسته اند موجبات رشد اقتصادی را در بسترهای جغرافیایی خود فراهم آورند. هر خوشه صنعتی متشکل از تعدادی از صنایع کوچک و انواع شرکت های خدمات مالی، مشاوره یی، بازاریابی و... است. این صنایع با ایجاد شبکه های ارتباطی منظم و همکاری های سیستماتیک با یکدیگر، ضمن دستیابی به شاخص های تولید انبوه، از مزیت های صنایع کوچک همچون نوآوری و تنوع نیز برخوردار می شوند. همان طور که ملاحظه می کنید این الگویی است که می تواند حلقه های مفقوده بخش تعاون در کشورمان را به سمت تولیدات صادرات گرا سوق دهد. بنگاه های کوچک اقتصادی ایران در قالب تشکیل تعاونی های خوشه یی می توانند ظرفیت های خرد اقتصادی را در قالب یک پتانسیل جامع تر به کار گیرند.
نظریه اقتصادهای حاشیه ای«پن روز»
حتما شما هم در جریان گفت وگوهای رسانه یی مردان اقتصادی دولت و کارشناسان اقتصادی، واژه هایی مانند مدل«خوشه یی در اقتصاد خرد» یا الگوی«توسعه یی پن روز» را شنیده اید؛ کلماتی که شاید برای مخاطب تحصیلکرده نیز چندان روشن و شفاف نباشد. «پن روز» به عنوان یک اقتصاددان، در نظریه اقتصادهای حاشیه یی خود اظهار می کند که «در شرایط شکوفایی و رونق اقتصادی ایجاد فرصت های رشد برای صنایع کوچک و متوسط، ممکن الحصول و راحت تر از توسعه صنایع بزرگ است.»
بر اساس این نظریه، در مراحل ابتدایی بروز شرایط رشد عمومی و باز شدن افق های جدید توسعه و گسترش فعالیت های تولیدی (مانند شرایط امروز اقتصاد ایران در دوران پساتحریم) صنایع بزرگ به سبب محدود بودن زمینه های توسعه اقتصادی، نبودن نسبی افزایش ظرفیت ها (که مستلزم سرمایه گذاری های کلان است) به این فرصت ها در برنامه ریزی خود، توجه کمتری دارند و ترجیح می دهند که سرمایه خود را در افزایش تولیدات«جاری»صرف کنند تا اینکه آن را صرف سرمایه گذاری در تولیدات«جدید» کنند؛ چرا که روش به کارگیری نوآوری ها در صنایع بزرگ، به سبب ساختار خاص این صنایع، با آرامش و طبق برنامه ریزی میان مدت یا دراز مدت صورت می پذیرد. بر عکس در بنگاه های کوچک این نوع محدودیت ها وجود ندارد، چرا که آنها با هزینه های عمومی کم و ظرفیت محدود ماشین آلات، انعطاف پذیری بیشتری دارند.
تحول در ساختار تقاضا و حرکت به سمت صنایع کوچک
بر اساس ارکان اصلی این نظریه در دو دهه اخیر و در جریان جهانی شدن، وحدت بازارها وافزایش آگاهی مصرف کنندگان، موجب تغییر در ساختار تقاضا شده است. ازآنجا که صنایع بزرگ به سبب ساختار خاص خود، انعطاف لازم را در جوابگویی به تنوع طلبی مصرف کنندگان ندارد، زمینه رشد صنایع کوچک، بیش از پیش فراهم شده است. عوامل تاثیرگذاری نیز در تحول ساختار تقاضا و حرکت به سمت صنایع کوچک و متوسط موثر است که مهم ترین آنها عبارتند از:
تمایل صنایع بزرگ در بازگشت به تخصص های اصلی خود و واگذاری بخش های دیگر تولیدی به صنایع کوچک و اقماری و تامین بخش قابل توجهی از نیازهای خود از طریق پیمانکاری
کاهش اطمینان از روند بازار و هزینه های بالای نگهداری بخش های تولید
نوآوری در تولید فرآیند
کسب و کارهای کوچک و متوسط درکشور ایران
بد نیست نگاهی به اعداد و ارقامی بیندازیم که نسبت اقتصاد ایران را با توسعه بنگاه های کوچک، متوسط و خرد روشن می کند. در ایران بنگاه های کوچک با داشتن تنها ۴ درصد از کل بنگاه های اقتصادی، سهم ۵.۱۵ درصدی از استخدام دارند ولی بنگاه های بزرگ با داشتن ۱۳درصد از تعداد کل بنگاه های اقتصادی دارای سهم ۲.۰ درصدی از میزان استخدام هستند. استخدام نیروی کار به وسیله بنگاه های کوچک طی دوره ۱۰ ساله از ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۴ هر ساله حدودا ۶۰.۰ درصد رشد داشته است. بنگاه های کوچک با مشارکت ۰۶.۰ درصدی و با درنظر گرفتن نیروی کار ۱۵ میلیون نفری به طور میانگین سالانه ۱۰۰هزار فرصت شغلی جدید پدید آورده اند. حتی سهم رشد بنگاه های خدماتی با ۸۵.۰ درصد سهم سالانه بیشتر از سهم ۲۱.۰ درصدی بنگاه های بزرگ صنعتی است. سهم به کار گیری نیروی کار با درنظر گرفتن سهم ۵.۱ درصدی بنگاه های کوچک و ۵.۰ درصدی بنگاه های متوسط ۲درصد (در مقایسه با ۲۳ درصد اروپا) است. بنابراین بنگاه های کوچک و متوسط در ایران به نسبت سایر کشورها از تمام ظرفیت های خود برای اشتغال استفاده نکرده اند و باگسترش دامنه های حمایتی می توان این نسبت را افزایش داد.
راهبرد های بهبود وضعیت صنایع کوچک و متوسط در ایران
با توجه به آنچه تشریح شد، به نظر می رسد ایران نیز در دوران پس از تحریم های اقتصادی می تواند از پتانسیل صنایع کوچک و متوسط خود برای دستیابی به اهداف چشم انداز ۲۰ ساله استفاده کند. کارشناسان اقتصادی، توسعه کسب وکار کوچک و خانگی در ایران را در گرو موضوعاتی چون؛ کاهش وابستگی به نفت، منطقی ساختن بازدهی در بخش های مختلف اقتصادی، بستر سازی، ساختار حقوقی مناسب و... ارزیابی کرده اند. به نظر می رسد دولت یازدهم در پیش نویس برنامه ششم تلاش کرده تا با استفاده از تئوری های اقتصادی مربوط به این نوع کسب وکار، زمینه های لازم برای توسعه بنگاه های کوچک، متوسط و مشاغل خانگی را فراهم کند.
