دنیای انرژی سیمرغ افسانه‌ای ندارد

اقتصاد ایرانی: یک کت و شلوار مشکی ساده با یک پیراهن چهارخانه، پوینتر را در دست گرفته بود و با شور و حرارت در سالن کنفرانس خانه مدیران در مورد «روندهای کلان اقتصاد انرژی» سخنرانی می کرد. حین سخنرانی دائما در سالن نیم دایره یی در میان افراد حرکت می کرد و همه افراد را مخاطب خود می دید و به پرسش های تک تک افراد با دقت تمام گوش می داد و بعد پاسخ می داد. هرگاه پاسخ پرسشی را نمی دانست با صداقت و بدون ترس می گفت: «نمی دانم! تا به حال در این مورد فکر نکرده بودم! به این فکر می کنم و جوابش را پیدا می کنم.» حامد قدوسی اقتصاددان ۳۸ ساله ایرانی در سالن کنفرانس سازمان مدیریت صنایع، روندهای کلان اقتصاد انرژی را بررسی کرد. قدوسی اظهار کرد: با توجه به پیش بینی ها از افزایش جمعیت در جهان اوج مصرف انرژی در سال های ۲۰۴۰ و ۲۰۵۰ رقم خواهد خورد.
به گزارش تعادل، از آنجا که بنا بود قدوسی بیشتر در مورد سناریوهای مختلف انرژی صحبت کند ابتدا توضیح داد که تولید سناریو کار بسیار پیچیده یی است و گفت: «تنها چند شرکت و سازمان جهانی این کار را انجام می دهند. ازجمله معروف ترین مدل های سناریو می توان به آژانس بین المللی انرژی  (IEA)، شرکت نفت انگلیس  (BP)، اداره اطلاعات انرژی آمریکا  (EIA)، شرکت اکسون موبیل و هر از گاهی هم اوپک اشاره کرد.» وی همچنین تصریح کرد که هیچ سناریویی بی طرفانه و خنثی نیست و گرایش های سیاسی و اقتصادی سازمان های تولیدکننده روی پیش بینی های آنها اثر دارد.
از آنجا که سناریوها اغلب به معنای پیش بینی وضعیت در آینده و چیزی حدود ۲۰ تا ۵۰ سال آینده هستند، این پرسش به ذهن می آید که آیا امکان پیش بینی های معنی دار در مورد روندهای بلندمدت انرژی وجود دارد؟ این اقتصاددان ایرانی در مورد این پرسش گفت: «در پاسخ هم می توان گفت بله و هم خیر!» وی در ادامه نظر خود را اینگونه تشریح کرد: «خوشبختانه در مورد انرژی می شود کم و بیش پیش بینی کرد و خطای ما معمولا خیلی کم است؛ البته پیش بینی ها قطعی نیستند اما خطای پایینی دارند.» قدوسی در مورد دلایل این امر گفت: «نخست اینکه در حوزه انرژی خلاف سایر فناوری ها، تغییر هزینه های تولید انرژی، حرکت هموار، پیوسته و تدریجی داشته است. ما در تاریخ انرژی فقط چند مورد جهش ناگهانی داشته ایم که یکباره هزینه تولید تغییر کرده است، یک مورد شاید انرژی هسته یی بوده و مورد دیگر شاید انقلاب شیل باشد اما در کل تاریخ ۱۵۰ ساله انرژی بیشتر از سه تا چهار مورد جهش اینچنینی نداشته ایم. به این ترتیب روند خیلی هموار است و انتظار تلاطم های شدیدی نداریم.» دلیل دوم در این مورد که به اقتصاد انرژی جذابیت می بخشد این است که به هر منبع انرژی که نگاه کنیم منحنی هزینه آن منبع محدب است، یعنی با افزایش تولید هزینه کاهش پیدا می کند. دلیل سوم هزینه سرمایه یی بالای زیرساخت هاست که البته همین زیرساخت باعث می شود تعهدی ایجاد شود که تا وقتی آن انرژی مصرف نشده، تولید جدید نداشته باشیم. دلیل نهایی هم چسبندگی در سطح کاربران است یعنی کاربران انرژی به راحتی مصرف خود را از یک فاز انرژی به فاز دیگری تغییر نمی دهند. همه این موارد دست به دست هم می دهند تا روند انرژی در درازمدت پیش بینی پذیر باشد.

انرژی زود تمام نمی شود
قدوسی در ادامه با اشاره به اینکه وقتی در مورد انرژی صحبت می کنیم دو بخش مجزا داریم که اهمیت بیشتری دارند، گفت: «مصرف انرژی به چهار بخش تفکیک می شود، آن دو بخش اصلی که متفاوت از هم هستند، یکی تولید برق و دیگری حمل و نقل است. علاوه بر این دو حوزه مهم، صنعت و کسب وکار همچنین گرمایش و پخت و پز خانگی نیز بخشی از مصارف انرژی دنیا را تشکیل می دهند.» وی ادامه داد: «برای تولید برق از زغال سنگ، گاز، نفت، هسته ای، آبی و انرژی های نو (عموما بادی و خورشیدی) استفاده می شود؛ برای حمل و نقل نیز سوخت های غالب نفت خام، سوخت های زیستی و برق هستند.«
این اقتصاددان کشور در ادامه به یک اصل کلیدی در اقتصاد انرژی اشاره کرد و گفت: «درحال حاضر جهان پر از منابع انرژی است و بر خلاف تصور موجود «منابع انرژی» به این زودی ها به پایان نخواهند رسید.» وی تاکید کرد: «اگر مساله ما فقط تولید انرژی باشد فعلا به میزان فراوان برای ۲۰۰ سال آینده انرژی داریم.» وی در ادامه گفت: «به این ترتیب مساله در مورد خود فیزیک انرژی نیست بلکه مساله ما یکی هزینه است، دیگری درجه اعتماد آن و سومین مورد هم انتشار کربن است. اگر نگرانی مربوط به انتشار کربن در نتیجه گازهای گلخانه یی را کنار بگذاریم، دیگر انگیزه چندانی برای تغییر سبد انرژی نخواهیم داشت. یعنی می توانیم با همین روند فعلی ادامه دهیم.» براساس این صحبت های قدوسی، مهم ترین مساله درحال حاضر که باعث می شود به تغییر سبد انرژی فکر کنیم، مساله گرمایش زمین است البته مساله امنیت انرژی هم تا حدودی در این زمینه موثر است.

سیمرغ دنیای اقتصاد انرژی
منابع انرژی همگی مشکلی با خود دارند که باعث می شود هیچ گاه منبع ایده آل نباشد. قدوسی در این زمینه اظهار کرد: «سیمرغ افسانه یی در دنیای انرژی وجود ندارد؛ یعنی یک منبع انرژی نداریم که «فراوان»، «تمیز»، «قابل حمل» و «ارزان» باشد یعنی هر چهار خصوصیت را با هم داشته باشد. منابع انرژی که در اختیار داریم هر کدام دو یا سه مورد از این ویژگی ها را دارند و یکی دو مورد را ندارند.» زغال سنگ و گاز دو نمونه در این زمینه بوده که هر دو فراوان و ارزان اما کثیف هستند؛ یا نفت خام که قابل حمل بوده اما چندان فراوان نیست؛ خورشید و باد هم فراوان و تمیز هستند اما قابل حمل نیستند؛ سوخت های زیستی نیز قابل حمل تمیز اما بسیار گران هستند و در نهایت سوخت هسته یی که ارزان ولی غیرتمیز است و مساله زباله ها را دارد. به این ترتیب ما مجبوریم از سبدی از ترکیب های انرژی استفاده کنیم.
قدوسی در ادامه گفت: «تا ۱۵۰ سال پیش اکثر انرژی دنیا از چوب به دست می آمد اما رفته رفته تحولاتی در فناوری های انرژی ایجاد و سبد انرژی در جهان تغییر کرد. تنها در سه تا چهار دهه اخیر است که دیگر سبد انرژی به تعادل و ثبات نسبی رسیده و تغییر چندانی نکرده است. یعنی کمتر از یک سوم سبد انرژی از طریق زغال سنگ تامین می شود، مقدار خیلی کمی از آن نیز انرژی های نو است و بزرگ ترین بخش را که حدود ۴۰ درصد است، نفت تشکیل می دهد. بعد از آن نیز گاز است و مقداری از تامین انرژی دنیا هم از طریق هسته یی است. لازم به ذکر است که سهم انرژی هسته یی و انرژی های نو کمتر از ۱۰ درصد است.» وی در ادامه با اشاره به مصرف انرژی در بخش های مختلف گفت: «یکی از موارد جدی که در آینده شاهد آن خواهیم بود؛ برقی شدن و سهم بالای برق است. یعنی پر رشدترین بخش، بخش برق خواهد بود.» جالب است که با وجود اینکه سهم سوخت های فسیلی در سبد انرژی درحال حاضر بیشتر است اما به لحاظ سرمایه گذاری، بخش برق و انرژی های نو سهم بیشتری را به خود اختصاص داده اند.
اما ریشه های تحولات صنعت و اقتصاد انرژی چه چیزهایی هستند؟ حامد قدوسی در این مورد اظهارکرد: «رشد تقاضا که ناشی از رشد جمعیت، شهری شدن جمعیت و افزایش درآمد سرانه است یکی از مهم ترین پیشران های تحول در صنعت انرژی به شمار می رود.» این یعنی از یک طرف دنیا درحال ثروتمندتر شدن است در نتیجه انرژی بیشتری برای مصرف می خواهد از طرف دیگر جمعیت درحال افزایش است و هر نفر انرژی تازه تری می خواهد. وی با اشاره به اینکه رشد جمعیت قابل پیش بینی است، اظهارکرد: «جمعیت تا حدود ۳۵ سال آینده افزایش پیدا می کند و به پیک ۹  میلیارد خواهد رسید و بعد از آن به وضعیت ثابت و بعد رو به کاهشی می رسد؛ این یعنی اوج مصرف انرژی برای سال های ۲۰۴۰ و ۲۰۵۰ میلادی خواهد بود.» این امر در نهایت منجر به این خواهد شد که کشورهای توسعه یافته از اوج مصرف انرژی فاصله گرفته و چین و هند به عنوان مهم ترین اجزای رشد مصرف انرژی ظهور کنند. مورد دیگری که این اقتصاددان به آن اشاره کرد نگرانی های محیط زیستی است. وی در این مورد گفت: «یکی نگرانی های محلی است که در تهران به خوبی قابل لمس است و دیگری نیز گازهای گلخانه یی که توجه جهانی به این مورد دوم معطوف است.» نگرانی از بابت امنیت انرژی نیز یکی دیگر از این پیشران ها به شمار می رود. چهارمین مورد نیز مربوط به تحولات فناوری است که باعث شده منابع نامتعارف اقتصادی شوند.

روندها بر اساس سناریو بی پی
سناریوی بی پی سهم کلان حامل ها در کل سبد انرژی دنیا را نشان می دهد. قدوسی در مورد این سناریو گفت: «نتیجه یی که از این سناریو می گیریم این است که سهم نفت رفته رفته کم خواهد شد و البته این سهم نزولی شروع شده است و ما الان در این دوره قرار داریم. سهم زغال سنگ نیز به خاطر مساله کربن کاهش کمرنگ خواهد داشت.» وی ادامه: «گاز تنها سوخت فسیلی است که روند رو به رشدی خواهد داشت. انرژی آبی و هسته یی کم و بیش ثابت خواهد بود. تجدیدپذیرها که شامل باد، خورشید و زیست توده ها (مثل تولید اتانول از گیاهان برای سوخت خودروها) می شود، رشد خواهند کرد اما با این وجود سهم آنها تا سال ۲۰۳۵ کمتر از ۱۰ درصد است.» وی تاکید کرد: «بخش حمل ونقل در آینده تنها بازار نفت خام خواهد بود. در بخش برق نیز نفت تقریبا از ورودی آن حذف می شود. در ایران حدود ۳۰ درصد از برق از طریق نفت تولید می شود اما در دنیا این سهم به صفر میل می کند.«
اما در جغرافیای سیاسی یا همان ژئوپلیتیک انرژی چه اتفاقی در حال رخ دادن است؟ این اقتصاددان با اشاره به اینکه تجدیدپذیرها معمولا در همان جایی که تولید می شوند، مصرف نیز می شوند، گفت: «اما جریان سوخت های فسیلی متفاوت است. در مورد نفت عموما تولید آن در یک جا (خاورمیانه) است و مصرف آن در جاهای دیگری است. زغال سنگ که بزرگترین مصرف کنندگان آن چین و امریکا هستند در همان جا تولید و مصرف می شود. گاز طبیعی اما دچار تحولاتی شده است.» وی در این باره ادامه داد: «آمریکای شمالی خودش هم تولید می کند و هم مصرف می کند. آسیای شرقی به گاز وارداتی ال ان جی (گاز مایع) وابسته است. اروپا نیز جزو مناطق پرریسک است که گاز برای آن یک مساله است. تولیدکننده انحصاری آن روسیه است که چندان قابل اطمینان نیست.» نکته مهمی که قدوسی در ادامه به آن اشاره کرد؛ تحول تخمین ذخایر قطعی در طول زمان است. همان طور که بر اساس نمودار نیز مشاهده می شود، سهم خاورمیانه در این زمینه رو به کاهش است. وی دلیل این امر را کشف منابع جدید در امریکای شمالی و سایر نقاط دانست.

انقلاب منابع نامتعارف
انقلاب شیل و منابع نامتعارف همه چیز را دگرگون کرده است. بر اساس داده هایی که قدوسی در این جلسه ارایه داد، منابع نامتعارف نفت و گاز به میزان فراوان و پایان ناپذیری در امریکای شمالی، روسیه، چین و بخش هایی از اروپا وجود دارد اما هزینه آن بسیار بالاست و در نتیجه در میان مدت همچنان بخش اصلی تولید از منابع متعارف خواهد بود. قدوسی در این باره گفت: «انتظار تغییر فاز از متعارف به نامتعارف را باید پس از اتمام منابع متعارف داشته باشیم.» بر اساس سناریوی اکسون مبیل در مورد آینده انرژی با لحاظ کردن منابع غیرمتعارف، ذخایر محتمل نفت ۳۰۰.۴ میلیارد بشکه در جهان خواهد بود که بخش عمده آن در امریکای شمالی، خاورمیانه و روسیه خواهد بود. وی در مورد تحولات سهم اوپک نیز گفت: «تولید نفت شیل یک پیک دارد و بعد دوباره باز می گیرد به این ترتیب سهم اوپک ابتدا مقداری کاهش پیدا می کند اما در بلندمدت اوپک روی سهم ۴۰ درصد باقی می ماند؛ هر چند اوپک قدرت قیمت گذاری خود را رفته رفته از دست می دهد.«
سناریوهای دیگری نیز وجود دارد که نشان می دهد متغیرهایی وجود دارند که با روند سوخت های مایع بازی می کنند. قدوسی در این زمینه به 3 مورد اشاره می کند: «سوخت های زیستی نسل دوم یکی از این موارد هستند. ما ابتدا سوخت های زیستی نسل اول داشتیم که از ذرت و دانه های خوراکی، الکل و اتانول می گرفتند اما مشکلاتی در نظیر افزایش قیمت خوراکی ها به وجود آمد. سوخت های زیستی نسل دوم برای حل این مشکل آمدند تا از بخش های غیر خوراکی گیاه مثل ساقه و برگ آن الکل تولید کنند اما این یک مشکل دارد؛ همان طور که بدن ما نمی تواند برگ ها را مورد استفاده قرار دهد، صنعت پتروشیمی هم نمی تواند آنها را به راحتی و با هزینه کم تبدیل کند. هزینه آن چند برابر بنزین می شد.» وی افزود: «به این ترتیب سوخت های زیستی نسل دوم هنوز اقتصادی نیستند و اگر اقتصادی شوند (که هنوز بعد از ۱۰ سال پژوهش به جایی نرسیده است) ممکن است با جهش جدیدی مواجه شویم و عرضه جدیدی از سوخت مایع وارد بازار شود. این سوخت ها به نظر من هرگز یا حداقل فعلا جایگزین پذیر نیستند.» باتری های کارآمدتر برای خودروهای برقی از دیگر مواردی است که احتمال دارد، تغییرات بزرگی در وضعیت سوخت مایع ایجاد کند و بحث آن نیز خیلی داغ است. قدوسی در مورد مشکل این مورد نیز گفت: «از یک طرف این ماشین ها بسیار گران هستند و از طرف دیگر بازار آینده برای خودرو، چین و هند است که جای مناسبی برای مصرف این خودروها نیستند. بُرد آنها نیز خیلی کم است.» آخرین مورد خودروهای هیدروژنی و گازی هستند که در اوایل دهه ۷۰ دفتر ریاست جمهوری ایران نیز روی این مورد خیلی هزینه کرد. این اقتصاددان در این مورد گفت: «این انقلابی است که می تواند منجر به تعطیلی نفت خام شود اما احتمال آن خیلی پایین است.«

بازار گاز طبیعی به کدام سو می رود؟
یکی از بازارهای مهم انرژی در آینده، بازار گاز طبیعی خواهد بود. قدوسی در این باره اظهار داشت: «رشد عمده این بازار به وسیله کشورهای در حال توسعه خواهد بود. ۸۰ درصد از تقاضا در این بخش نیز وام دار برق و واحدهای صنعتی است.» وی ادامه داد: «با اینکه تقاضای گاز طبیعی در بخش حمل ونقل بیشترین رشد را دارد اما سهم آن در این بخش از ۳ درصد فراتر نخواهد رفت.» وی همچنین در مورد قیمت گاز گفت: «بر خلاف نفت خام، گاز طبیعی هنوز فاقد یک بازار جهانی است. به علت فقدان بازار جهانی، قیمت های گاز در نقاط مختلف دنیا اختلاف فاحشی با هم دارند.«