تنش‌زدایی ناگزیر دو همسایه کاپیتالیست و کمونیست
اقتصاد ایرانی: به اعتقاد کارشناسان سیاسی، گرچه کوبا و امریکا برای اعتمادسازی و عادی سازی روابط سیاسی مسیری طولانی و سنگلاخ در پیش دارند اما منافع اقتصادی و لابی های گروه های ذی نفع احتمالا دو طرف را به سوی حرکت سریعتر در این راه ترغیب خواهد کرد
آنچه رائول کاسترو به دنبال آن است، پیاده کردن نسخه ای از مدل اقتصادی چین برای کوبا است. براساس این مدل، او می خواهد مشکلات بسیار فوری مردم این جزیره را حل کند. مسکن، مواد غذایی و حمل ونقل در زمره این نیازهای فوری هستند.
چرخش بزرگ سیاست خارجی ایالات متحده و کوبا پس از ۵۰ سال دشمنی را می توان یکی از بزرگ ترین تحولات سیاسی سال گذشته به شمار آورد. تقریبا نیم قرن پس از آنکه دوایت آیزنهاور، رییس جمهوری امریکا سند قطع رابطه و محاصره اقتصادی - نظامی کوبا را امضا کرد، باراک اوباما و رائول کاسترو با سخنرانی های همزمان از آغاز فصل جدیدی از روابط میان دو کشور خبر داده و جهان را بهت زده کردند.
به گزارش تعادل، دیپلمات های امریکایی و کوبایی در شرایطی دور جدید مذاکرات خود درباره اعاده مناسبات سیاسی و بازگشایی سفارتخانه هایشان را فردا در هاوانا برگزار می کنند که مذاکرات محرمانه آنها پیش از اعلام رسمی دو طرف ۱۸ ماه به طول انجامیده بود. رسانه های خبری گزارش دادند که در توافق محرمانه شکل گرفته میان واشنگتن و هاوانا در این مذاکرات، مواردی از جمله آزادی مبادلات اقتصادی و تکنولوژیک گنجانده شده است. امریکا قرار است در اینکه کوبا را به عنوان «حامی تروریسم» می شناسد، بازنگری و در شرایط سفر شهروندان خود به کوبا که درحال حاضر تقریبا ممنوع است، تغییراتی ایجاد کند. براساس توافق حاصل شده، قرار است از محدودیت های مالی ازجمله محدودیت فعالیت های بانکی با کوبا کاسته شده و برای رفع تحریم های ۵۴ ساله علیه کوبا تلاش شود. همچنین قرار است از فعالیت های بخش خصوصی در کوبا حمایت شود. براساس توافق های اولیه امریکا مجاز است برای صادرات تجهیزات ارتباطی، نرم افزاری و زیرساخت های اینترنت به کوبا اقدام کند و دو کشور سفارت های خود را در ماه های آینده بازگشایی کنند.
چشم انداز رشد تجاری امریکا ـ کوبا
هاوانا و واشنگتن در شرایطی از عادی سازی روابط خود خبر دادند که امریکا با رشد اقتصادی قابل توجه به دنبال بازارهای بیشتر است و کوبا هم که افق روشن اقتصادی در پیش ندارد به دنبال تغییرات جدی در ساختار اقتصادی خود است. این موضوع به ویژه پس از آغاز روند کاهش چشمگیر قیمت نفت در بازارهای جهانی و عقب کشیدن شرکایی چون ونزوئلا که خود به شدت با بحران اقتصادی دست وپنجه نرم می کند، اهمیت بسیاری پیدا کرده است.
برآورد ها نشان می دهد ١١ میلیون کوبایی به یک میلیون مسکن تازه نیاز دارند. کاهش صادرات نسبت به واردات و بدهی های خارجی کوبا رکورد شکسته اند. فاصله درآمد طبقات اجتماعی و فقر و فحشا افزایش یافته که کاهش بودجه دولت دلیل این وضعیت است. از سوی دیگر تعداد دریافت کنندگان کمک های اجتماعی ۷۰ درصد افزایش یافته و تولیدات کشاورزی به خاطر اعمال اقتصاد برنامه ریزی شده، دستخوش رکود شده است. تقریبا همه زمین های کشاورزی به دولت تعلق دارند و تنها ١٠ درصد کشاورزان مستقل و صاحب زمین هستند. به دلیل همین بهره وری پایین، کوبا که می توانست به عنوان مثال در تولید موادغذایی خودکفا باشد، مجبور است ۶۰ تا ۸۰ درصد غذای مصرفی را وارد کند. رائول گفته است که به کشاورزان خصوصی حق استفاده از قطعات زمین های دولتی اعطا خواهد شد تا تولید مواد غذایی تشویق شود. کوبا یکی از قدیمی ترین و سنتی ترین مقاصد گردشگری جهان پیش از آغاز تحریم ها بود و اکنون تنها پنج شرکت بزرگ بین المللی به دنبال فعالیت در این کشور در حوزه توریسم هستند.
ایالات متحده هم دلایل روشن و موجهی برای تنش زدایی با این همسایه کوچک خود دارد، همسایه یی که زمانی مامن و بهشت سرمایه های امریکایی تلقی می شد. گذشته از فشارهای افکارعمومی برای لغو تحریم ها که در اغلب موارد از سوی مدافعان حقوق بشری غیرانسانی توصیف می شوند، ناکارایی تحریم ها و منافع اقتصادی نیز دولتمردان امریکایی را به تغییر سیاست های خود واداشته است. (در نظرسنجی ها اعلام شده که ۵۶ درصد اعلام کرده اند تحریم ها اصلا کارآمد نیست. اوباما خود نیز به این مساله آشکارا اعتراف کرده است).
لابی ها، شتاب دهنده های تنش زدایی
به اعتقاد کارشناسان سیاسی، گرچه کوبا و امریکا برای اعتمادسازی و عادی سازی روابط سیاسی مسیری طولانی و سنگلاخ در پیش دارند اما منافع اقتصادی و لابی گروه های ذی نفع احتمالا دو طرف را به سوی حرکت سریعتر در این راه ترغیب خواهد کرد. ایالات متحده همواره بازار طبیعی کوبا بوده است. چند دهه پیش در روزهای پیش از انقلاب در کوبا و به قدرت رسیدن کمونیست ها که هنوز تحریمی در کار نبود، کشتی های باری فلزاتی مانند روی و سنگ آهک کوبایی را به بندر «نیواورلئان» در ایالات متحده می بردند و محصولات کشاورزان امریکایی از قلب امریکا به هاوانا حمل می شد. کوبایی ها برنج کشت و به عمل آمده در امریکا را می خوردند و گردشگران امریکایی کلوب ها و مراکز تفریحی هاوانا را پر می کردند. اما تمام این روابط با انقلاب کوبا که باعث به قدرت رسیدن کمونیست ها که رهبرشان فیدل کاسترو بود در سال ۱۹۵۹میلادی و ملی کردن دارایی شرکت های امریکایی در دهه ۱۹۶۰میلادی به پایان رسید. در آن زمان ۷۳ درصد از صادرات جزیره به مقصد همسایه شمالی اش بود و ۷۰ درصد واردات آن از ایالات متحده می آمد، مبادلاتی که در چند هفته کاملا قطع شد. اکنون پس از نیم قرن، دو کشور (به ویژه کوبا) با انباشتی از سوءتفاهم های سیاسی، تصمیم گرفته اند تا روابط خود را بازسازی کرده و پل های همکاری اقتصادی را دوباره ترمیم کنند.
آشتی کوبا و امریکا به معنای گشایش بازاری با ۱۱ میلیون و ۲۰۰ هزار مصرف کننده به روی شرکت های امریکایی است. اتاق بازرگانی امریکا اعلام کرده است از زمان قطع روابط میان واشنگتن و هاوانا، کوبا بیش از یک تریلیون و ۱۰۰ میلیارد دلار ضرر کرده است. وزارت خارجه کوبا هم می گوید امریکا از محل این قطع ارتباط سالانه یک میلیارد و۲۰۰میلیون دلار متضرر شده است. همچنین به گفته مقام های دولت کوبا تاکنون ١١٧ میلیارد دلار اقتصاد کوبا از اعمال تحریم ها متضرر شده است. این درحالی است که با برداشته شدن تحریم ها، هم سرمایه گذاران امریکایی (ازجمله شرکت های مالی، کشاورزان، شرکت های مسافرتی، تولیدکنندگان انرژی و خودرو و...) می توانند وارد بازار مستعد کوبا شوند و هم تولیدکنندگان (ازجمله سیگار برگ و شرکت های تولیدکننده نوشیدنی کوبایی و شکر) خواهند توانست بازارهای جدیدی در امریکا برای خود دست وپا کنند. در مجموع پیش بینی شده که صادرات امریکا به کوبا می تواند سالانه سر به ۵ میلیارد و۹۰۰ میلیون دلار بزند درحالی که صادرات هاوانا به امریکا می تواند به ۶ میلیارد و۷۰۰ میلیون دلار برسد.
ازجمله لابی هایی که در این حوزه فعالیت دارد «ائتلاف کشاورزی امریکا برای صادرات به کوبا» است که با حمایت تولیدکنندگان و اصناف مختلف کشاورزی و دامی سعی دارد مخالفان رفع تحریم ها در قبال کوبا را راضی کند. گفته می شود، اعضای این ائتلاف ایالت به ایالت به میان کشاورزان و دامداران امریکایی رفته و آنان را برای حمایت از دولت اوباما در برابر کنگره و لغو تحریم ها علیه کوبا ترغیب می کنند. مخالفان تغییر سیاست امریکا در قبال کوبا نگران تقویت حکومت هاوانا و به نوعی همراهی واشنگتن با سرکوب هستند. در تلاش برای ترغیب و همراه کردن این مخالفان، حامیان بهبود روابط درباره تاثیر توسعه اقتصادی بر وضعیت سیاسی کوبا هم امیدواری می دهند. به گزارش بی بی سی، پال جانسون، نایب رییس «ائتلاف کشاورزی امریکا برای صادرات به کوبا» می گوید به تلاش خود برای رفع تحریم ها در کنگره ادامه خواهد داد؛ آن هم در دو جبهه؛ واشنگتن و در سطح ایالتی و بین مردم. جانسون می گوید: «کشاورز ها می پرسند چرا ما نباید رابطه تجاری واقعی با کوبا داشته باشیم؟»
مدل اقتصادی چین برای کوبا
نشریه فرانسوی اکسپرس می نویسد، به نظر می رسد مردی که بیش از ۵دهه در سایه سنگین برادر بزرگش فیدل کاسترو قرار داشته و به عنوان مرد شماره دو کوبا به او لقب «برادر کوچک» داده بودند، در سال های اخیر از سیطره این سایه سنگین، رهایی یافته و آزادی انجام آنچه را که در اندیشه سیاسی خود داشته، به دست آورده است.
در طول مذاکرات، ۹ نشست مخفی بین نمایندگان کوبا و امریکا در کانادا و واتیکان برگزار شد. با این حال تمایل به عادی سازی روابط با امریکا به چند سال پیش تر بازمی گردد. کمتر از یک سال پس از بستری شدن برادرش فیدل، رائول کاسترو، در سخنرانی بسیار مهمی در ۲۶ ژوئیه ۲۰۰۷ که نشان دهنده استراتژی او درباره آینده اقتصادی- سیاسی کوبا بود، گفت که زمان تغییرات محتوایی و ساختاری در اقتصاد کوبا فرا رسیده است. او تاکید کرد که دیگر نمی توان انگشت اتهام را به سوی امریکا گرفت و این کشور را مسوول مشکلات اقتصادی کوبا دانست.
برخی می گویند آنچه رائول کاسترو به دنبال آن است، پیاده کردن نسخه یی از مدل اقتصادی چین در کوبا است. براساس این مدل او می خواهد مشکلات بسیار فوری مردم این جزیره را حل کند. مسکن، مواد غذایی و حمل ونقل در زمره این نیازهای فوری هستند. آنانی که به کوبای دموکراتیک امید بسته اند، مایوس خواهند شد. چراکه با پیاده کردن مدل چین هرچند فضای کسب وکار و آزادی های اقتصادی باز تر خواهد شد اما کلید توسعه سیاسی- اجتماعی همچنان در دست رهبران حزب کمونیست باقی خواهد ماند.
پس لرزه های سیاسی پایان یک دشمنی
باوجود استقبال نسبتا گسترده، پس لرزه های سیاسی «آغاز روند عادی سازی روابط واشنگتن- هاوانا» هم بسیار قدرتمند بود. در کوبا نیز بسیاری از عزم جدی رائول کاسترو برای تغییر ساختار اقتصادی (و نه سیاسی) کوبا سخن گفته و از مرگ سیاسی فیدل کاسترو، رهبر آرمان گرا و مقاوم انقلاب کوبا، خبر دادند. برخی حتی پا را از این فرا تر گذاشته و انقلاب کمونیستی کوبا را انقلابی بربادرفته خواندند.
پدرو کامپوس، مورخ کوبایی، به دویچهوله گفته است: «برنامه های اصلاحات اقتصادی کاسترو از برنامه حزب کمونیست قدیم هم سوسیالیستی تر بود. کمونیست ها خواستار یک حزب واحد، سرمایه داری دولتی نظارت شده و تعاونی های کشاورزی بودند. فیدل کاسترو می خواست به شهروندان حقوق بیشتری بدهد، کارگران را در ارزش شرکت ها سهیم کند، شبکه های خودگردان کشاورزی را تقویت کند. با گذشت بیش از ۵۰سال، اما بیشتر این وعده ها تحقق نیافته اند. در چنین شرایطی رائول کاسترو برای جلوگیری از ورشکستگی کوبا با بزرگ ترین دشمن خود، یعنی امریکا وارد مذاکره شد تا بتواند تحریم هایی را که بر گُرده این کشور سنگینی می کند، بردارد.»
در امریکا هم از حمایت حزبی دموکرات ها از اوباما که بگذریم، آتش تند انتقادهای جمهوری خواهان اوباما را شدیدا نشانه رفت. جمهوری خواهان از تصمیم اوبامای دموکرات به شدت انتقاد کردند. جب بوش، فرماندار سابق ایالت فلوریدا و برادر جورج دبلیو بوش که در فکر نامزدی انتخابات ریاست جمهوری امریکاست ازجمله این منتقدان بود که گفت: «ما نباید برای برقراری روابط با رژیمی سرکوبگر وارد مذاکره شویم.»
روابط با کوبا: تکرار داستان ویتنام و چین؟
والتر راسل مید، کارشناس روابط بین الملل و استاد دانشگاه ییل امریکا، در نشریه امریکن اینترست نوشت: «زمان، رویکرد و به ویژه ماهیت سیاست جدید دولت باراک اوباما در برابر هاوانا منافع ملی این کشور و البته منافع مردم کوبا را تحت تاثیر قرار داده است. این یک شکست در دپیلماسی است.» به نوشته مید، اوباما در قضاوت و خود و درک گذشته و تغییر سیاست امریکا در قبال چین و ویتنام شکست خورده است. چراکه در هر دو مورد، چین و ویتنام پیش از عادی سازی روابط با ایالات متحده، اصلاحات قابل توجهی را در حوزه سیاست خارجی و حوزه اقتصادی در پیش گرفته بودند. براساس همین پیشرفت بود که ایالات متحده توانست روابط اقتصادی خود را با این دو کشور نزدیک تر کرده و در سطح دیپلماتیک نیز روابط خود را با پکن و پنوم پن ارتقا بخشد.
در ویتنام نیز وزارت داخلی این کشور اصلاحات آزادسازی اقتصادی بنیادین را درسال ۱۹۸۶میلادی آغاز کرد. تقریبا یک دهه پیش از اینکه دولت بیل کلینتون روابط امریکا و ویتنام را عادی سازی کند. در مقابل، کوبا هیچ اصلاحات مشابهی را نه در سیاست داخلی و سیاست خارجی و نه در ساختار داخلی سیاسی و اقتصادی خود آغاز نکرده است. به نظر می رسد که دولت کاسترو قصد دارد تا برخی امتیازهای اقتصادی را با هدف منتفع شدن دولت امریکا در از سرگیری روابط با هاوانا به واشنگتن بدهد اما همچنان جایگاه و هژمونی خود را به عنوان یک حکومت اقتدارگرا در کوبا حفظ کند.
مید می نویسد؛ با اعلام آغاز مذاکرات برای عادی سازی روابط امریکا و کوبا، بیشترین توجه به سخنان باراک اوباما بود تا رائول کاسترو. کاسترو در سخنرانی کوتاه خود که اندکی نیز کینه توزانه به نظر می رسید گفت که ژست خوب اوباما را برای عادی سازی روابط با اوباما می پذیرد.
مسایل بسیاری زیادی وجود دارند که در مذاکرات باید به آنها پرداخته شود به ویژه اصلاحات اقتصادی مانند حقوق مالکیت خصوصی و... یک نکته نیز وجود دارد که خوش بینی در این زمینه را تقویت می کند و آن تمایلی است که به نظر می رسد براداران کاسترو برای ایجاد اصلاحات در کوبا دارند.
