بازگشت به بالای صفحه
FACEBOOK TWITTER RSS FEED JOIN US NEWSLETTER
print version increase font decrease font
تاریخ انتشار : يکشنبه 8 دى 1392      14:59
روایت حسن تاش از مشکلات پیش روی اقتصاد ایران

اقتصاد ایران دچار پدیده "نفرین منابع" شده است

بیماری هلندی تنها یکی از بیماری‌هائی است که در عنوان کلی‌تر ی تحت عنوان "پدیده نفرین منابع" فهرست می‌شود.

عاطفه خسروی: در حالی که اقتصاد ایران طلایی ترین دوران رونق نفتی را پشت سر می گذارد دچار یکی از شدید ترین مشکلات اقتصادی طی سالهای پس از جنگ تحملی شده است، این تناقض ناشی از چیست؟ سید غلامحسین حسن تاش رئیس اسبق مرکز مطالعات بین المللی انرژی و کارشناس اقتصاد انرژی معتقد است برای توضیح این وضعیت به چیزی فراتر از بیماری هلندی نیاز داریم، پدیده ای به نام "نفرین منابع" توضیحی جامع تر از وضعیت فعلی اقتصاد ایران ارایه می دهد که در گفتگویی که با وی انجام داده ایم و در ادامه می آید به ابعاد مشکلات اقتصادی ایران از منظر ناکارآمدی تخصیص منابع انرژی پرداخته ایم.  

-        ایران پیش از این دو دوره افزایش درآمدهای کلان نفتی را پشت سر گذاشته اما همواره دلارهای نفتی صرف سرمایه گذاریهای غیر مولد و با ثبات شده است. اکنون با بازگشت بهای نفت به بالای 100 دلار و آزادسازی دلارهای بلوکه شده ایران، مجددا به دوران بالای درآمد نفتی بازمی گردیم. حالا در دوره جدید برای جلوگیری از هدر رفت این درآمد خدادای چه باید کرد؟

 

-        البته خیلی عجله نکنید هنوز خیلی زود است که فکر کنیم همه مسائل حل شده و همه تحریم ها برداشته شده، دلار های بلوکه شده ای که آزاد خواهد شد در مقابل بدهی ها و تعهداتی که آقای احمدی نژاد روی دست دولت گذاشته است ناچیز است، متاسفانه دولت فعلی تا مدتها گروگان آن بدهی ها و تعهدات خواهد بود. ضمن اینکه بازگشت ایران به بازارجهانی نفت نیز دشوار خواهد بود هم تولید نفت ایران به این سرعت قابل برگشت به رکوردهای قبلی نیست و هم شرایط بازار جهانی نفت برای این :.7.ازگشت دشوار است روندهای جهانی هم نشان میدهد که قیمت نفت بشکه ای صد دلار برای یکی دو سال آینده خیلی خوشبینانه است و قابل تحقق بنظر نمی رسد. اما بهرحال طرح این سئوال و پاسخ به آن خیلی مهم است بدون تعهد به یک برنامه جامع، دستیابی به توسعه اقتصادی که مورد وفاق همه اقتصاددانان باشد و بدون تعهد ملی دولت و جامعه به تحقق چنین برنامه ای و بدون تعهد حکومت و دولت به رعایت مکانیزم های ذخیره ارزی و درک عمیق از پدیده نفرین منابع، به جائی نمی رسیم.

-        در دولتهای گذشته و به خصوص دولت نهم و دهم درآمدهای نفتی صرف سرمایه گذاری های بی بازگشت و غیر سوده شده که عملا به خواب سرمایه بدل گشته، برای جلوگیری از تکرار این تجربیات سرمایه گذاری در چه بخش هایی میتواند مولد و سودآور باشد؟

-        یکی از مشکلات بزرگ کشور از نظر من بحران بهره وری است. بحران بهره وری کارائی سرمایه و سرمایه گزاری ها را از بین می برد. بحران بهره وری به اعتقاد من از عدم تجانس بین سخـت افزارها و نرم افزارها در سطح ملی ناشی می شود. سخت افزارها، ماشین آلات و تجهیزات هستند و نرم افزارها نیروی انسانی ماهر و کارآمد، سازمان و مدیریت کارآمد و اطلاعات و دانش فنی و مطالعات.  در سرمایه گزاری ها  باید نرم افزارها بر سخت افزار ها تقدم داشته باشند. نرم افزار  سرمایه گزاری از همان مطالعات بازار و مطالعات فنی اقتصادی و آمایشی شروع می شود  اگر شما بدون مطالعات کافی و وافی، سرمایه گزاری کردید آنهم در  جهان پر رقابت امروز، فقط ممکن است شانس  و تصادف به یاری تان بیاید که موفق شوید وگرنه نتیجه اش عدم موفقیت است. بعد از مطالعه نیز باید متناسب با تجهیزات و ماشین آلات بر روی نیروی انسانی با مهارت و با انگیزه سرمایه گزاری شود و قبل از همه اینها هم مدیریت شایسته و سازمان کارآمد است که همه اینها را تمهید می کند. متاسفانه حاکمیت تفکر مهندسی و سخت افزاری در اقتصاد کشور در کنار پول نفت که مسئولیت ها را کم می کند و خطاها را می پوشاند، نتیجه اش وضعی است که اشاره کردید. برخی از مهندسینی که دوباره هم به شبکه مدیریت برگشته اند، فکر می کنند پیشرفت و توسعه صرفا یعنی آهن و فولاد و برج و بارو هوا کردن و کارخانه نصب کردن بدون توجه به اینکه این برج و بارو هوا کردن در پازل توسعه ملی جایی دارد یا نه؟ زنجیره ارزشش دیده شده است یا نه؟ و قرار است از آن  ارزش افزوده ای به اقتصاد ملی اضافه شود یا نه؟ تازه اینها خوب ها و خوش نیت ها هستند. هرچه جلوتر آمده ایم مشکل دیگری هم اضافه شده است و آن اینکه خیلی از پروژها بیش از آنکه اصولا برای کشور و توسعه ملی یا توسعه زیرساخت ها تعریف شده باشد برای چرخیدن چرخ کار و زندگی بعضی خواص تعریف می شود.

 

-        با بررسی وضعیت پروژه های عمرانی و سازندگی در سالهای گذشته به این می رسیم که نگاه به درآمدهای نفتی صرفا مصرفی بوده و عقلانیتی در مدیریت کلان این حوزه وجود نداشته، برای تغییر عملیاتی این روند در دولت جدید چه باید کرد؟

-        متاسفانه تغییر این روند بسیار سخت است مدیریت کشور در چرخه ای افتاده است که خروج از آن بسیار دشوار است خصوصا که همانطور که اشاره کردم منافع بعضی هم با آن گره خورده است. اگر بخواهم مصداقی حرف بزنم می توانم همین دو طبقه کردن اتوبان صدر را مثال بیاورم. همه کشورهای عاقل جهان به این نتیجه رسیده اند که برای شهرهای بزرگی مانند تهران شبکه حمل و نقل عمومی و خصوصا زیرزمینی باید گسترش پیدا کند و حداقل این است که به توسعه شبکه زیر زمینی مترو اولویت می دهند اما ما به زیر زمین  که جلوی چشم کسی هم نیست، منابع تخصیص نمی دهیم و به دوطبقه کردن روی زمین اولویت می دهیم و آنرا به تابلوی تبلیغاتی هم تبدیل می کنیم  تا صنعت ورشکسته خودرومان بچرخد، بنزین غیر استاندارد بیشتری دود کنیم و این فاجعه زیست محیطی که در زمستان ها به اوج می رسد  را بوجود آوریم و آرامش را از شهر بگیریم و خدا می داند با این هزینه ها و خصوصا با عدم النفع آن چند کیلومتر از مترو را می شد توسعه داد و آرامش و هوای شهر را بهتر کرد و نابودی منابع انرژی را کاهش داد؟ نمیدانم شاید آن شرکت هائی که در آنجا کار کردند در زیر زمین نمی توانستند کار کنند!  البته از اینگونه مسائل در همه بخش ها زیاد داریم این فقط یک نمونه بود.

بنابراین همانطور که اشاره کردید درآمدهای نفتی یا صرف مصرف شده یا صرف گسترش مصرف بی رویه.

-        نقش واقعی تحریم ها در پس رفت اقتصادی ایران در سالهای اخیر چقدر بوده؟(بسیاری بر این باورند که به تحریمها پوششی بر کاستی ها و کم کاری های مدیریتی  به شمار می رود)

-        تردیدی نیست که تحریم ها بی نقش نبوده اند اما شاید در بعضی موارد هم نقش مثبت داشته اند! در کجا؟ در آنجا که به دلایل تحریم نتوانسته ایم یک طرح غیراقتصادی بی مطالعه را اجرا کنیم کارکرد مثبت داشته اند. اما درعین حال در پروژه هائی که درست و ضروری بوده اند تحریم ها نقش منفی داشته اند مثلا در فازهای مختلف پارس جنوبی که حتما باید توسعه پیدا کنند و ما سطح تولیدمان را  به رقیب قطری برسانیم و حتی جلوبزنیم که تولید انباشتی مان هم از او سبقت بگیرد، خوب تحریم ها نقش داشته اند و در بعضی موارد ما گرفتار کمبود تجهیزاتی شده ایم که به دلیل تحریم نتوانستیم وارد کنیم.  اما در همین مثال لطمه ای که از سوء مدیریت و بی تدبیری خورده ایم قطعا عمده تر از تحریم ها بوده است خصوصا در دولت نهم و دهم که بدترین رفتار با صنعت نفت شد و منابع توسعه صنعت نفت صرف پرداخت های دیگری شد.

 این نکته را هم باید اضافه کنم که تحریم های بین المللی و سیاست های اقتصادی دولت نهم و دهم عملا هر دو تولید ملی را هدف گرفته بودند و نمی دانم که این مسئله تا چه حد تصادفی بوده است.

 

-        جایگاه "برنامه ریزی صحیح" و" اولویت بندی در تخصیص در آمدهای نفتی" به همراه" مدیریت کارآمد" در هزینه کرد درآمدهای نفتی چیست؟ (به عقیده بسیاری مشکل اصلی ایران پول نیست بلکه نحوه هزینه کرد پول است. )

-        مسلما همین طور است وقتی برنامه ریزی صحیح  و عقلائی و بر مبنای مطالعه نباشد منابع اتلاف می شود  و همانطور که اشاره کردم بهره وری پائین می آید. مثلا در یک برنامه تلوزیونی که راجع به خشک شدن دریاچه ارومیه بود همه اتفاق نظر داشتند که متوسط بهره وری آب کشاورزی در ایران 35 درصد است یعنی 65 درصد هدر می رود همین وضع در مصرف انرژی وجود دارد اما  ما هیچ برنامه ملی برای ارتقاء راندمان آب و انرژی نداریم ما دائم سد می زنیم تا آب را جمع کنیم و رودخانه ها و دریاچه ها و سفره های آب زیرزمینی را خشک کنیم و بعد آب پشت سد را ببریم و 65 درصد آن را تلف کنیم. در صورتی که چه بسا با هزینه ای بسیار کمتر از احداث یک سد بتوانیم بهره وری آب را برای آزاد کردن همان میزان آبی که برایش سد زده ایم،  ارتقاء دهیم. مسئله آب جدّی ترین بحران آینده کشور ما و کل خاورمیانه است. در همه دنیا  کلی مطالعه می کنند که میزان آب نهائی مصرف شده یا نهفته در تولید هر کالا یا خدمتی چه میزان است و چه میزانه باید باشد (که چندی پیش آقای دکتر مکنون بحث مهمی را در این زمینه تحت عنوان آب مجازی ارائه دادند)، تا بفهمند که با توجه منابع آبی شان سراغ چه نوع تولیداتی باید بروند و یا نروند و یا تولیدات فعلی شان را چگونه ارتقاء دهند. در انرژی هم همینطور است ما دائم نیروگاه جدید می زنیم تا برق بیشتری تلف کنیم و پالایشگاه جدید می زنیم تا فرآورده بیشتری تلف کنیم در صورتی که با کمتر از آن هزینه، می توانیم همان مقدار برق و همان مقدار فرآورده  را صرف جوئی کنیم  و آثار اجتماعی و یا به تعبیر اقتصادی، هزینه های فرصت آن اصلا قابل قیاس نیست. شاخص شدّت انرژی ما که نشانگر میزان انرژی مصرفی به ازای هر هزار دلار تولید ناخالص داخلی است شش برابر ژاپن و حدود سه برابر متوسط جهانی است. همه اینها ناشی از بی مطالعه عمل کردن و بی برنامگی و همان فرهنگ سخت افزاری است که به آن اشاره کردم.

-        سیاستهای اقتصادی درست همواره قربانیان اصلی سیاستهای پوپولیستی سیاستمداران و تعجیل بر محبوبیت هستند. (مانند پرداخت یارانه) در مقابل زمان کاهش درآمد نفتی به دلیل وجود نظام اداری بدون سیاست اقتصادی صحیح، دولت با خزانه خالی و تعهدات ایجاد  شده مواجه میشود که در نهایت همگی به نارضایتی شهروندان می انجامد. دولت جدید برای رفع حاشیه های ناشی از سیاستهای نادرست اقتصادی دولتهای گذشته و اعمال سیاستهای اقتصادی درست چه باید بکند؟

-        بنظر من پوپولیسم در عمل همیشه به معنای فریب دادن مردم است. به این معنا که ممکن است همه مردم صلاح بلندمدتشان را ندانند، عاقبت تصمیمات اقتصادی و آثار و تبعات آن را تشخیص ندهند، از ماهی گرفتن خوششان بیاید و نفهمند که خدمت به ایشان در ماهی گیری یاد دادن است و نه در ماهی بخشیدن. این حرف من بی احترامی به مردم نیست. طبیعی است که همه مردم اقتصاددان و متخصص توسعه نیستند بنده هم از فیزیولوژی انسان و از پزشکی هیچ چیز سرم نمی شود اما آیا این جهل من به پزشک و تیم پزشکی و کادر بیمارستانی مجوز می دهد که سر من کلاه بگذارند یا  به اصطلاح کلاه من را بردارند. همین مسئله در اقتصاد هم هست اگر سیاست های درستی را برای توسعه ملی و آینده شغل و زندگی مردم  در پیش نگرفتیم و بجای آن رضایت امروزشان را جلب کردیم این فریب کاری است. نتیجه ای که می خواهم بگیرم این است که قبل از هر چیز ما باید برای مردم و  تک تک انسان ها ارزش و احترام قائل باشیم و بعد باید متخصصین واقعی و درست کار را در مسندهای تصمیم گیری بنشانیم. بنظر من دولت باید صادقانه و شجاعانه با مردم صحبت کند و از برگشتن از مسیرهای غلط بیم نداشته باشد مجال باز شدن بحث ها و شکافته شدن حقایق اقتصادی و استفاده از دیدگاه های مختلف چه برای روشن شدن مردم و چه برای رسیدن به راه درست را بدهد  و ارتقاء بهره وری و کارائی را سرلوحه اهداف خود قرار دهد. اقتصاد غیر بهره وری در دنیای پر رقابت امروز شکستش قطعی است.

-        برای گریز از رکود اقتصادی ناشی از سیاستهای نادرست نفتی چه باید بکنیم؟

-        در شرایطی که رکود با تورم همراه می شود کار بسیار دشوار است. من خود را ذیصلاح برای ارائه راه حل در این مورد نمی دانم و فکر می کنم که اقتصاددانان بسیار با صلاحیتی داریم که اگر موانع کاذب  برای استفاده از دیدگاه های آنها را  برطرف کنیم و فضای آزاداندیشی  و اظهار نظر آزادانه را فراهم کنیم حتما راه حل خواهند داشت. اما من در حد بررسی هائی که دارم یک برنامه ملی برای ارتقاء بهره وری را چه در کوتاه مدّت و چه در بلندمدّت ضروری و اثربخش می دانم. علاوه بر این باید توجه کنیم که اقتصاد ما یک اقتصاد تجارت مسلک یا تجارت محور است در اقتصاد تجارت محور فعالیت اقتصادی و منافع در پیچیده کردن زنجیره عرضه و دست بدست کردن کالاست و این هزینه های مبادلاتی را بالا می برد و بالا بودن هزینه های مبادلاتی به ضرر تولید عمل می کند تجارت پیشگان هم همواره یکی از ذینفوذترین گروه ها در سیاست گزاری های اقتصادی بوده و هستند. اگر بخواهیم در تولید جلو برویم باید هزینه های مبادلاتی پائین بیاید و ساختار اقتصاد متحول شود و نظام سیاست گزاری اقتصادی از چنگ تفکر تجارت محور که منافعش عمدتا در واردات است، خارج شود.

-        قرار بود ما طبق مصوبه برنامه سوم توسعه با ایجاد حساب ذخیره ارزی،درآمدهای نفتی در جایی غیر از بودجه عمومی مدیریت شود. اگر به این منطق عمل میشد شاید مشکلات بعدی پیش نمی آمد. امروز و از این پس با درآمدهای نفتی چه خواهیم کرد و آیا میتوان با توجه به کارنامه دولت قبلی در اجرای پروژ ه ها ، به اجرای صحیح قانون هایی مثل حساب ذخیره و صندوق ذخیره ارزی دست یافت؟

-        تجربه جهانی نشان می دهد که مکانیزم های ذخیره ارزی در جاهائی موفق بوده است که برای دست بردن به منابع آن بسیار سخت گیرانه عمل شده است.  یعنی در نظام تصمیم گیری صندوق یا حساب ذخیره شان  ذینفعان مختلف با منافع مختلف  حضور دارند  ولذا  تنها در مواردی به توافق می رسند که منافع ملی و نفع عمومی را تضمین کند. در ایران ما برعکس عمل کرده ایم و اتفاقا دست  یازی رئیس دولت به منابع صندوق به نظر من عملا سهل تر از بقیه منابع بوده است چون انتخاب مسئولین صندوق در کنترل او بوده است. این باید اصلاح شود ضمن اینکه قانونگرائی و متعهد بودن به قوانین برنامه و بودجه باید تقویت شود دولت قبل عملا برنامه های پنج ساله و بودجه های سالانه را نه تنها اجرا نمی کرد بلکه به نوعی آن را مضحکه کرده بود.

-        چگونه میتوان درآمدهای نفتی را از اقتصاد داخلی جدا کرد؟

-        متاسفانه بودجه های جاری کشور چنان وابسته به درآمد نفت است و خصوصا این وابستگی در  هشت سال گذشته تشدید شده است که خروج از این وضعیت ساده نیست و نیازمند یک برنامه بلندمدت است  هم مردم و هم نظام برخاسته از مردم باید به این باور برسند که نفت یک درآمد نیست بلکه یک ثروت ملی است یعنی در آمد نفت درآمد آخر ماه  مثلا یک راننده تاکسی نیست بلکه اصل ثروت او یعنی خانه و  تاکسی اوست. درآمد را می توان صرف خورد و خوراک و مصرف کرد اما کسی ثروتش را نقد نمی کند که صرف خورد و خوراک و تفریح کند و تنها وقتی ثروت را نقد می کند که بخواهد آن را به یک ثروت بهتر و مولدتر برای کسب درآمد بیشتر تبدیل کند. نفت یک ثروت غیرمولد زیر زمینی است  و تنها اگر نقد شود و به ثروت های مولد روزمینی در جهت ارتقاء  درآمد ملی تبدیل بشود موجه است. متاسفانه ما از این مسیر خیلی فاصله گرفته ایم و بنظر من نیاز به حداقل سه برنامه پنج ساله قوی توسعه ای داریم که به ریل درست برگردیم.

-        ایران به برکت وجود نفت دچار" اقتصاد نفتی " و "دولت نفتی " شده، چگونه میتوان از رانت نفتی عظیمی که به دنبال قوانین موجود در دولتهای نفتی عاید دولت می شود جلوگیری کرد؟

-        بینید اولا ایران تنها کشور نفتی نیست. در بین توسعه یافته ها یا در حال ظهورها مثل نروژ و مالزی و برزیل و دیگران هم کشورهای نفتی وجود دارند و در هیچ کشوری غیر از ایالات متحده امریکا که یک استثناء است، نفت متعلق به بخش خصوصی نیست. بنابراین خیلی از دولت ها از این رانت طبیعی برخوردارند  علاوه بر این نفت تنها رانت طبیعی نیست خیلی کشورها منابع دیگری دارند که در اختیار دولت و به نوعی ملی است و رانت ملی ایجاد می کند مثلا همین نروژ قبل از اینکه از رانت نفت برخودار شود از رانت چوب و جنگل های عظیم برخوردار بوده است حتی گاهی دولت ها از رانت هائی مثل امتیازات ناشی از سلطه و استعمار برخوردار بوده اند یعنی (صرفنظر از جنبه اخلاقی آن) منابع دیگران را چپاول کرده اند  و به اقتصادشان منتقل کرده اند و  در سطح دولت ها هم بوده است.  مثل دولت انگلستان که سالها همین رانت نفت ما را می برد و دولت هم بود، درست است که کار  با دارسی شروع شد ولی بعد دولت انگلستان سهامش را خرید و صاحب این رانت شد. بنابراین باید بینیم که دیگران چه کار کرده اند که این رانت  اقتصادشان را تخریب نکرده است. گاهی هم عده ای در ایران تزهائی دادند که مثلا پول یا دلار نفت را مستقیم به مردم بدهیم.  خوب آقای احمدی نژاد هم همین کار را کرد. بنظر من برای جلوگیری از پدیده نفرین منابع یا اقتصاد رانتیر هیچ راهی وجود ندارد غیر از اینکه در درجه اول دولت ها، دولت ملی باشند یعنی برخاسته از متن مردم و منتخب مردم، براساس یک مکانیزم دموکراسی کامل باشند و بعد قانون گزاران نمایندگان واقعی مردم باشند و بعد در یک بستر و فرایند دموکراتیک زمینه نقد قدرت و مقابله های مدنی فراهم باشد که اگر نمایندگان مردم یا قانون گزاران یا دولت ها خواستند طبقه ممتاز تشکیل دهند و رانت جوئی کنند و یا نظام تخصیص منابع را در مسیر  مصلحت مردم قرار ندهند، نخبگان بتوانند به سرعت واکنش نشان دهند و مردم را آگاه کنند و مردم جلوی انحرافات را بگیرند. البته در این مسیر هم ممکن است کل مردم خطا کنند و خود را گرفتار پدیده نفرین منابع کنند اما  چون این خطا تحمیلی نیست برایشان تجربه و آزمون می شود و شانس اصلاح مسیر بسیار بیشتر است.

-        اساسا  نفت کالای توسعه ای است یا مخرب؟ و تاثیر رونق نفتی و دلارهای نفتی برکشورهای نفت خیز چیست؟

-        فکر می کنم  در پاسخ های قبلی عملا به این جواب دادم  ما اگر بگوئیم نفت تنها مخرب است یعنی اعتراض داریم که خداوند چرا این نعمت را به ما داده است و اعتراض به نعمت خدا منطقی بنظر نمی رسد.  در این عالم هرچیزی می تواند مخرب باشد و می تواند عامل رشد و توسعه باشد شما می توانید خاک را بخورید و با آن خودکشی کنید یا در آن کشت و زرع کنید و محصول مغذی آن را بخوردید می توانید در دریا بی محابا خود را غرق کنید یا از آن برای رزق و روزی و حمل و نقل استفاده کنید. نفت اگر در کنار عقل و خصوصا عقلانیت جمعی باشد عامل توسعه می تواند باشد و اگر تحت مدیریت غلط باشد عامل تخریب.  البته در مثال هائی که زدم شدت و ضعف در میزان بعد خطرناک و بعد مثبت هر چیز وجود دارد  و هرچه بعد خطرناک آن  قوی تر باشد برای کنترل این بعد و استفاده از بعد مثبت آن مراقبت و عقلانیت بیشتری لازم است. تیغ در دست کسی مخرب است و همان تیغ در دست دیگری ابزار زیباسازی.  نفت هم استثناء نیست. بسیاری از کشورهای نفتی به تجربه فهمیده اند که باید خصوصا در دوره های رونق نفتی مواظب آثار مخرب آن باشند و منابع را بیشتر از ظرفیت جذب اقتصادهایشان وارد اقتصاد نکنند ما هم تجربه شوک اول نفتی  در سال 1352 و نتیجه نهائی آن را داریم اما نمی دانم چقدر درس گرفته ایم.

-        تجربه کشورهای نفت خیز نشان داده که این کشورها همواره دچار زوال اقتصادی هستند. چه کنیم که در دولت جدید و سالهای  آتی نفت و دلارهای نفتی به جای بروز ویرانی به شکوفایی  در اقتصاد بیانجامند؟

-        این حکم کلی که شما می کنید درست نیست، دولت نروژ یک تجربه موفق از مدیریت درآمدهای نفتی است. حتی بعضی از کشورهای منطقه هم از  تجربه شوک های اول و دوم نفتی در اقتصادشان درس گرفتند و اینبار یعنی بعد از افزایش قیمت نفت در سال های بعد از 2004 میلادی، از آن تجربه  استفاده کردند و بسیاری از منابع اضافی نفت را صرف سرمایه گزاری در خارج  کردند، البته در سال های اخیر نگرانی از  ورود  سونامی موسوم به بهار عربی به مرزهایشان موجب شد که  مقداری در داخل پول پخش کنند.  به هر حال به نظر من راه حل:  حاکمیت مردم، قانون گرائی و مدیریت و برنامه ریزی و بهره گیری از تجارب گذشته داخلی و خارجی است.

-        در دوره سالهای 80 که ایران با افزایش درآمدهای نفتی مواجه شد، اغلب کارشناسان نسبت به بروز بیماری هلندی هشدار دادند. آیا افزایش درآمد نفت در دوران حاضر در کنار آزادسازی دلارهای بلوکه شده ، میتواند خطر بروز این پدیده اقتصادی را برای ایران به همراه داشته باشد؟ برای جلوگیری از بروز این پدیده چه باید کرد؟

-        ببنید بیماری هلندی تنها یکی از بیماری هائی است که در عنوان کلی تر ی تحت عنوان "پدیده نفرین منابع" فهرست می شود. بیماری هلندی  معطوف است به یک عارضه اقتصادی که بعد از کشف گاز در دهه 1960 در کشور هلند رخ داد و دلایل آن شناسائی شد. ورود  درآمد گاز صادراتی به اقتصاد هلند موجب تقویت پول ملی نسبت به سایر رقبای اقتصادی این کشور شد و این موجب شد که هلند موقعیت صادارتی خود را  از دست بدهد و در تجارت جهانی تولیدات صنعتی از رقبای خود عقب بیفتد، بعد با یک وقفه زمانی، همه سرمایه های داخلی این کشور بجای تولید کالاهای صادراتی که دیگر  قابل رقابت و اقتصادی نبود به سمت ملک و مسکن رفت و موجب رشد کاذب این بخش شد. ما هم بعد از افزایش قیمت نفت پس از سال 1384 شاهد همین مسئله بودیم و قابل پیش بینی هم بود البته در مورد ما مشکل پیچیده تر است، ما بخش تولیدات صادارتی مان قوی نیست بلکه استعداد واردت داریم و دولت  نیازمند ریال است و برای تبدیل  دلار  به ریال،  واردات را دامن زد و این  لطمه به تولید داخلی را تشدید کرد  و به عبارتی متاسفانه سیاست ها غلط داخلی بجای اینکه با این پدیده مقابله کند به تشدید آن کمک کرد. ولی همانطور که اشاره کردم فهرست نفرین منابع محدود به این بیماری نیست اقتصاد ما وضعیت بسیار پیچیده ای دارد تولید ملی مان بسیار از مصرف ملی پائین تر است و مابه التفاوت این تولید و مصرف به شکل روزافزون با واردات از محل فروش ثروت نفت پر می شود و این ما را از مسیر توسعه دور می کند.  رانت جوئی و رانت خواری و فساد اقتصادی گسترش یافته، دولت دائما بزرگتر و نا کاراتر شده و با گسترش خود در  کادر یا بخشی که به آن خصولتی گفته می شود عملا امکان نظارت و کنترل بر روی خود را کاهش داده  که به نوبه خود موجب گسترش فساد اداری شده است و از همه بدتر مزمن شدن بی ثباتی اقتصادی است که مانع  تصمیم گیری برای سرمایه گزاری های بلندمدّت مورد نیاز آینده کشور می شود. علاوه بر این  به سرمایه انسانی و اجتماعی کشور لطمات شدیدی وارد شده است. فائق آمدن بر همه این مشکلات و فائق آمدن بر فشارهای کسانی که منافعشان در تداوم همین وضعیت است بسیار دشوار است و مستلزم استفاده از آراء همه اقتصاددانان است منطق علمی،  هم می تواند راه درست را نشان دهد و هم میتواند جامعه را آگاه کند و هم تیغ  ذینفعان این وضعیت و گروه های فشار را  کُند بنماید. بنابراین دولت باید در جهت بسط گفتمان علمی اقتصاد تلاش فراوانی بکند. اگر از این مسائل و از بیماری ها، غفلت شود رونق مجدد درآمدهای نفتی می تواند  مشکل ساز باشد و این نگرانی بجائی است.

نکته دیگر این است که درآمد نفت غیر از اینکه خودش رانتی در دست دولت است، در کنار غیر متنوع بودن اقتصاد و سبد صادراتی کشور، موجب بوجود آمدن یک بازار انحصاری ارز تحت کنترل دولت شده است و دولت می تواند با بالابردن نرخ ارز درآمد جدیدی برای خود کسب کند و  متاسفانه روز به روز اعتیاد دولت به این مابه التفاوت ها بیشتر شده و این موجب شده است که دولتی که باید پاسدار ارزش پول ملی باشد انگیزه تضعیف آن را داشته باشد.

از یک چیز هم بسیار باید نگران بود و آن این است که اقتصادی که  به شدّت  وابسته به یک عامل برونزا به عنوان درآمد نفت است را  می توانند با  بازی کردن با این عامل برونزا از بیرون اداره کنند، یعنی این احتمال را قویا باید داد که غربی ها اقتصاد ما و سیستم تصمیم گیری های اقتصادی ما را مدل کرده باشند و بدانند که این قبض و بسط های درآمدهای نفتی چه می تواند به سر اقتصاد ما بیاورد و از این طریق  ما را در مسیر مورد نظر هدایت کنند و این خطرناک ترین توطئه ای  است که در جهان امروز می تواند بر علیه ما مطرح باشد و  هشیاری فراوانی را می طلبد.

-         با توجه به تغییر الگوی مصرفی کشورهای هدف صادرات نفت ایران به سمت انرژی های تجدیدپذیر، بیم آن میرود که در آینده ای نه چندان دور، کسب درآمدهای نفتی رو به کاهش رود. بنابراین ایران نیازمند برنامه استراتژیک انرژِی است که با توجه به نیاز روز جهان تدوین و اجرایی شود. چه برنامه ریزی و نقشه راهی برای آینده اقتصاد انرژی ایران میتوان ترسیم کرد؟

-        البته در مورد سهم سوخت های تجدیدپذیر نباید دچار اغراق شد. کشورهای صنعتی غرب از نیمه دوم دهه 1970 یعنی سی و چند سال است که تمام تلاش خود را  برای کاهش سهم سوخـت های فسیلی  و افزایش سهم سوخت های تجدیدپذیر کرده اند و نتیجه اش این بوده است که سهم کل انرژی های غیرفسیلی در سبد انرژی جهان از 13.4 درصد در سال 1973 به 18.4 درصد در سال 2011 رسیده که تازه بیشترین رشد آنهم مربوط به نیروی هسته ای بوده است و آخرین  پیش بینی ها این است که گرچه این انرژی ها در دهه های آینده بیشترین رشد را نسبت به سایرین خواهند داشت (2.5 درصد درسال) اما حداکثر سهمشان در سبد انرژی جهان به 20 درصد در سال 2040 خواهد رسید. اما صرفنظر از این مسئله همانطور که قبلا گفتم ما هم برای انرژی مان نقشه راه درستی نیاز داریم و هم برای قطع وابستگی مان از صادرات نفت که انواع زیان هایش را تجربه کرده ایم.

-        اگر بخواهیم در بعد کلان به بررسی مدیریت نفتی ایران در 100 سال گذشته بیاندازیم، نقاط قوت و ضعف (ایرادات و حسن ها) مدیریت نفتی ایران چه بوده است؟

-        متاسفانه ظرف این صد سال  ارتباط ارگانیک بین بخش نفت و بقیه پیکره اقتصاد ملی بوجود نیامده است و اگر این اتفاق افتاده بود شاید ما امروز بیش از  درآمد نفت صاحب درآمد های ناشی از فروش کالاها و خدمات بخش نفت بودیم در حالی که متاسفانه هنوز نیازمند واردات آن هستیم. از سوی دیگر وابستگی اقتصادمان به درآمد نفت به تدریج بیشتر شده است و البته در اداره خود صنعت نفت توانائی هائی پیدا کرده ایم.

-        در پایان- ایران به عنوان یک کشور مهم نفت خیز،چگونه درآمد نفتی خود را مدیریت کند؟

-        پاسخ این سئوال را داده ام اما در پایان می خواهم تاکید کنم که از نظر سلیقه یا دیدگاه علمی اقتصاد، در دوره بعد از جنگ که امکان برنامه ریزی فراهم شده است، اقتصاد کشور عمدتا تحت تاثیر یک تفکر اقتصادی بوده است. تفکر نئوکلاسیک به اندازه کافی امتحان خود را پس داده است. در دوره سازندگی نتیجه رهنمودهای این تفکر  بی اعتنائی رسمی به مسئله توزیع درآمدی بود که بحران های اجتماعی را پدید آورد و عملا زمینه ساز ظهور پوپولیسم در دوره های بعدتر شد، موجب تضعیف پول ملی و تشدید اعتیاد دولت به بازی با نرخ ارز  و تشدید تورم و کاهش بیشتر بهره وری اقتصاد شد و بدنبال این آثار و تبعات بود که حضور این تفکر کم رنگ تر شد اما حذف نشد. حتی در دولت های نهم و دهم  و خصوصا دهم نیز  هرچند به دلیل بی اخلاقی و بی بندوباری در مدیریت اقتصاد،  هیچ کس آنرا تائید نمی کند اما عملا جهت گیری های عمده اقتصادی مبتنی بر همین تفکر بود. همین تفکر بودند که در مورد معضلات انرژی قائل به این بودند که تنها و تنها با افزایش قیمت همه چیز حل می شود و قائل به شوک درمانی بودند و در دولت سازندگی را هم نقد می کردند که چرا این نشد، خوب آقای احمدی نژاد هم همین کار را کرد، همین ها بودند که آن روزی که بحث ملحق شدن به سازمان تجارت جهانی مطرح بود، با حمایت از صنایع داخلی موافق نبودند و معتقد بودند که باید همه را یکباره به عرصه رقابت جهانی انداخت تا هرکه ناتوان از رقابت است محو شود، خوب آقای احمدی نژاد هم با کاهش تعرفه ها این کار  را کرد. البته خوشوقتانه بعضی از اصحاب این تفکر تا حدودی تعدیل شده اند اما باید راه برای عرض اندام تفکرات بدیل اقتصادی هم باز شود. صاحبان آن تفکر زبان مدیران مهندس را خوب بلد بودند و هستند اما علم اقتصاد و اصولا علوم انسانی بسیار پیچیده تر از مهندسی هستند.


آدرس ایمیل فرستنده : آدرس ایمیل گیرنده  :

نظرات کاربران
ارسال نظر
نام کاربر
ایمیل کاربر
شرح نظر
Copyright 2014, all right reserved | Developed by aca.ir