شاه فریفته درآمدهای نفتی شد
محمد طاهری: «علینقی عالیخانی» مدیری از بخش خصوصی بود که تا مقام وزارت اقتصاد ارتقا یافت. او از مقام مشاورت در اتاق بازرگانی تهران به وزارت اقتصاد رسید و نام نیکی از خود بجا گذاشت. علینقی عالیخانی، پس از گذراندن مقطع دکترای دولتی در رشته اقتصاد از پاریس به ایران بازگشت. او در مقطعی کوتاه، فعالیت در دفتر نخست وزیری و شرکت نفت را آزمود، اما اتاق بازرگانی تهران و کانون بخش خصوصی را بر این دو نهاد دولتی ترجیح داد. او در سال 1341 به دعوت امیراسدالله علم به کابینه دعوت شد و سکان وزارت اقتصاد را در دست گرفت. عالیخانی در دهه 50 یکی از منتقدان سیاست های اقتصادی شاه بود و بارها در این مورد به او نامه نوشت. آقای عالیخانی با وقوع انقلاب اسلامی از ایران مهاجرت کرد و بخش مهمی از دارایی های او نیز مصادره شد. او اکنون در ایالات متحده آمریکا ساکن است و در سال های گذشته بیشتر مشغول مطالعه و گرد آوری تاریخ شفاهی ایران بوده است.
*شاه در اسفندماه سال 1341 در کنفرانسی که در تهران با عنوان «کنفرانس اقتصادی» برگزار شد، از اقتصاد بدون نفت سخن گفت و اشاره کرد که باید درآمدهای صادراتی جایگزین درآمدهای نفتی شود. سوال این است که شاه واقعاً به این شعار اعتقاد داشت و به آن پایبند ماند یا آن را در همان سال ها نقض کرد؟
من فکر می کنم وقتی در مورد شاه و سیاست های اقتصادی مورد علاقه او صحبت می کنیم باید از دو زمان مشخص صحبت کنیم. یک زمان، رویکردهای شاه در دهه 40 است که نسبتاً مدبرانه و کارشناسانه بود و دیگری مربوط به سیاست های دهه 50 است که عاری از خطا نبود. در دهه 40 شاه را جدی و مصمم برای ایجاد اصلاحات می دیدم که دغدغه اش توسعه کشور بود. شاه در این دهه به خوبی دریافته بود که راه نجات کشور از فقر و بدبختی، توسعه اقتصادی است. او پی برده بود که باید به تولید، صادرات و صنعت داخلی اتکا کرد و به همین دلیل در کنفرانسی که اشاره کردید، از اقتصاد بدون نفت سخن گفت و از مقامات دولت خواست شرایط را برای رشد و شکوفایی بخش خصوصی فراهم کنند. متوجه باشید که از دوره ای صحبت می کنم که سوسیالیسم، هند را بیچاره کرده بود و جمال عبدالناصر هم چیزی از صنایع مصر باقی نگذاشته بود و حتی در ترکیه هم وضع به خوبی ایران نبود. به هر حال شاه در چنین دوره ای از ضرورت ایجاد صنایع ملی و تقویت تولید داخلی سخن می گفت که به نظر من مدبرانه بود. شما احتمالاً آنقدر جوان هستید که آن روزها را به یاد ندارید اما دوره ای که اشاره می کنم دوره رونق افکار سوسیالیستی و کمونیستی بود و افرادی همچون مائو و چه گوارا الگوی آرمانی جوانان بودند.
*آیا شاه هم افکار سوسیالیستی داشت؟
شاه افکار سوسیالیستی داشت اما نه به آن اندازه که نتواند دلیل رشد و توسعه غرب را بفهمد. در حقیقت شاه به آرمان های سوسیالیستی علاقه داشت و نه به روش های آن. گاهی احساس می کردم شاه به خاطر اینکه شاه است، وانمود می کند افکار سوسیالیستی دارد اما در واقع او این افکار را داشت. اما در کنار آن مخالف توسعه بخش خصوصی نبود. به هر حال من بیش از هفت سال وزیر اقتصاد بودم و در این مدت خیلی تلاش کردم که به بخش خصوصی میدان بدهم. شاه اگر مخالف بود، تذکر می داد یا دستور صادر می کرد که اجرای این سیاست ها متوقف شود. البته باید یادآوری کنم که شاه دهه 40 با شاه دهه 50 خیلی متفاوت بود. او که در دهه 40 اینقدر روی صنعت وقت می گذاشت و علاقه نشان می داد، در دهه 50 همین صنعتگران را متهم به توطئه کرد. مثلاً شاه فکر می کرد مقصر اصلی تورم در سال های میانی دهه 50 تولید کنندگان هستند. بنابراین رفتاری متضاد و متفاوت با رفتار دهه 40 در پیش گرفت.
*آنچه اشاره کردید، چهره مثبتی از شاه ارائه می کند. تصویری بی اشتباه که خیلی خوب مدیریت می کرد. آیا این امکان وجود دارد که به اشتباهات شاه هم اشاره کنید؟
بزرگ ترین اشتباهات شاه در دهه 40 را باید در بزرگ ترین طرح او دنبال کرد. بزرگ ترین اصلاحات شاه در دهه 40، اصلاحات ارضی بود اما به نظر من به دلیل مشکلاتی که در مرحله دوم این طرح به وجود آمد، موفق نبود و شاه هم به اهدافی که مدنظر داشت نرسید. البته موفقیت هایی داشت اما این موفقیت به طور کامل محقق نشد. شاید نقد دیگر من این باشد که شاه به اندازه کافی از برنامه های توسعه صنعتی حمایت نکرد. مثلاً گرفتاری بزرگ من این بود که همه با اصل برنامه وزارت اقتصاد برای صنعتی کردن ایران و آزاد سازی موافق بودند. ولی وقتی بحث اجرا پیش می آمد، عقب می نشستند. آن روزها کمتر افرادی بودند که پای عواقب سیاسی و اجتماعی اصلاحات اقتصادی بایستند. انتظار من این بود که شاه حمایت بیشتری بکند اما به هر حال او دغدغه های دیگری هم داشت. البته بزرگ ترین اشتباهات شاه در دهه 50 رقم خورد.
*اینکه شاه اصرار داشت درآمدهای نفتی را به اقتصاد تزریق کند؟
بله، شاه قصد داشت با تزریق درآمدهای نفتی به اقتصاد کشور، روند توسعه را سرعت ببخشد اما غافل بود که چنین رویه ای می تواند عواقب اقتصادی و سیاسی زیادی داشته باشد. به هر حال از ابتدای دهه 50 درآمدهای نفتی ایران بیشتر شد و در سال 1352 به اوج رسید. شاه به حرف کارشناسان گوش نداد و این پول را به اقتصاد تزریق کرد. این پول تورم ایجاد کرد. در کوتاه مدت، رضایت خاطر نسبی در مورد فراوانی کالاهای وارداتی به وجود آمد و مردم رفته رفته داشتند به هیبت شیخ های عرب در می آمدند. مصرف گرایی و تشدید واردات باعث بالا رفتن رضایت مردم در کوتاه مدت شد اما این کارها رفته رفته اثر خود را از دست داد و شاه با مردمی مواجه شد که خواسته های زیادی داشتند.
*با توجه به سابقه ای که داشتید، آیا شما هم به شاه هشدار دادید؟
بله، به سهم خودم چند بار یاد داشت های مفصلی تنظیم کردم و به اسدالله علم دادم که به شاه بدهد. هر بار که این نامه ها داده می شد، می دانستم علم نامه را داده اما شاه هیچ واکنشی نشان نمی داد. با این حال می شنیدم که این دست نامه ها را به مسخره می گیرد و به نویسندگان نامه ها یا نقادان، متلک پراکنی می کرد. از همه اینها مهم تر کاری بود که کارشناسان شجاع و جوان سازمان برنامه انجام دادند. آنها گزارشی در سال 1352 تهیه کردند و در آن نسبت به آینده اقتصاد کشور هشدار دادند. آنها با تهیه یک گزارش مهم نشان دادند که اقتصاد ایران به هیچ وجه توان جذب این همه منابع را ندارد. آنها تاکید کرده بودند که پیش از تزریق منابع، اقتصاد کشور را باید آماده کرد. به هر حال شاه در جریان نظرات کارشناسانه و دلسوزانه این جوانان قرار گرفت اما این گزارش جدی گرفته نشد و در حقیقت مورد توجه هیچ کس قرار نگرفت.
* هشدارهایی که در آن گزارش به شاه داده شد، چه بود؟ این گزارش چه تصویری از آینده کشور را ترسیم می کرد؟
گزارش در سال ۱۳۵۲ نوشته شد و به صراحت در مورد آینده اقتصاد کشور هشدار داده بود. حتی می شد تصویری از اتفاقات سیاسی آینده را هم در گزارش دید. خیلی از اقتصاد دانان و کارشناسان نسبت به این پدیده هشدار دادند و همین حرف هایی را که من الان با شما مطرح کردم به عرض شاه رساندند. اینکه تزریق این همه نقدینگی می تواند به مثابه بمبی برای اقتصاد باشد اما توجهی نشد.
*واکنش شاه چه بود؟
واکنش شاه کمی عجیب بود. مثلاً یک جا گفته بود ما کشور را به پیش می بریم و به اقتصاددانان نشان می دهیم که بدون آنها کارهای زیادی می شود انجام داد. یک بار هم در جمع اقتصاد دانان با اشاره به جمله ای از روزولت گفت من اقتصاد دانی می خواهم که یک دست بیشتر نداشته باشد. متاسفانه شاه در دهه 50 به جای تکیه بر توان اقتصاد دانان و کارشناسان، بیشتر به مسخره کردن آنها پرداخت. اما واقعیت قضیه این بود که مملکت نمی توانست تحمل آن وضع را داشته باشد.
* آقای دکتر این بحث نقدینگی و افزایش تورم و در مجموع برخورد با بازار و صنعتگر به بهانه گران فروشی، تا چه اندازه در شکل گیری و وقوع انقلاب موثر بود؟ چون خیلی ها تحلیل می کنند که بازاری ها پس از برخوردهای قضایی شاه و تشدید فشار به اصناف به انقلابیون پیوستند. فکر می کنید تا چه اندازه این قضیه موثر بود؟
اگر شاه دلارهای نفتی را فوری خرج نمی کرد، تورم عجیب میانه های دهه 50 به وجود نمی آمد. تزریق درآمدهای نفتی باعث رشد نقدینگی و پایه پولی شد و بر میزان تقاضای انواع کالاها افزود. وقتی بر میزان تقاضا افزوده شود، دولت ناچار است کالای خارجی وارد کند. واردات کالای خارجی هم نابود کننده همان صنایعی است که زمانی برای ایجاد آن زحمت کشیده بودیم. به هر حال تزریق درآمدهای نفتی در سال های 52 و 53 منجر به تورم عجیب سال های بعد شد و نارضایتی زیادی به وجود آورد. یک طرف نارضایتی ها مردمی بودند که انتظارشان بالا رفته بود و عادت به سفره های رنگین کرده بودند و تورم دوباره سفره آنها را کوچک کرد. یک طرف نارضایتی ها، صنعتگران و تولیدکنندگان بودند که شاه متاسفانه فکر می کرد تورم نتیجه توطئه مشترک آنها و بازاریان است. به هر حال شاه که در دهه ۴۰ چهره ای توسعه طلب از خود نشان داده بود، در دهه ۵۰ تصویری متفاوت به همه نشان داد. فکر می کنم فریفته درآمدهای نفتی شده بود و نیازی نمی دید که از اقتصاد دانان استفاده کند. اقتصاد دانان اصولاً زمانی به درد می خورند که درآمدها محدود و تقاضا نا محدود باشد اما زمانی که درآمدها افزایش یافت، شاه نیازی نمی دید که از اقتصاد دانان استفاده کند. این تجربه برای شاه گران تمام شد. او در آن سال ها به جای اینکه منابع ناشی از فروش نفت را ذخیره کند و بعد خیلی آرام و با دقت آن را خرج گسترش زیرساخت انسانی، مادی و فیزیکی مملکت کند، پول ها را یکباره در بازار خالی کرد. وقتی به او گفته شد که این پول ها دردسرساز است، به منتقدان خود نهیب زد که شما نمی خواهید کشور پیشرفت کند. نتیجه این شد که آن تورم عجیب و غریب ایجاد شد که قابل کنترل نبود و همه چیز مملکت را به هم ریخت. من خیلی متاسفم که این را می گویم اما متاسفانه شاه که در دهه 40 یکی از عامل های پیشرفت صنعتی ایران بود برای اینکه همه را تشویق می کرد. و خیلی توسعه ایران را دوست داشت ولی در دهه 50 وقتی وضع خراب شد، گفت مقصر گرانی ها بازاریان و صنعت گران هستند. چرا گران فروشی می کنند؟ بعد آنها را جریمه کرد و به زندان فرستاد. بازاریان را سرکوب و تبعید کرد و به جای برخورد اقتصادی با پدیده گرانی، بیخود و بی جهت اقتصاد را امنیتی و نظامی کرد. این کارها نارضایتی ایجاد کرد. نارضایتی در حد طغیان.
*شما فکر می کنید چه دلیلی باعث وقوع انقلاب شد؟ آیا شکاف طبقاتی و اعتراض طبقه فرو دست در این موضوع اثر گذار بود؟
بیشتر ناشی از اشتباهات شاه در دهه 50 بود. به هر حال شاه دهه 40 اجازه نمی داد انقلاب شود اما شاه دهه 50 با دست خود انقلاب را به وجود آورد.
