ضامن اقتصادی دوام برجام

اقتصاد ایرانی: خروج ترامپ از برجام بار دیگر ایران را در معرض یک بزنگاه تصمیمی قرار داده است. بزنگاهی که باعث شده تا ایران در یک موضع بستانکار، خواسته های برجامی خود را با قدرت مانور بیشتری مطالبه کند. درخصوص جنس مطالبه گری، مقامات عالیرتبه و مسوولان اجرایی مکانیزمی را مورد هدف قرار داده اند تا دستیابی به منافع برجامی را از «حالت کیفی و روی کاغذ» به «حالت عملی و مبتنی بر نتیجه» تغییر دهد. این مطالبه گری لازم است در ۳ مرحله دنبال شود. در مرحله اول راهبرد بقای ایران در توافق برجام که همان دستیابی حداکثری به منافع برجام است، دنبال شود. در گام دوم سنجه ها و مشخصه های مطالبات ایران از طرف های اروپایی برجام در زمینه های فاینانس، تجاری و بانکی ارائه شود. در گام سوم یک «پکیج کامل اجرایی» از سوی طرف های اروپایی پیشنهاد شود که دستیابی به سنجه های مذکور را تضمین کند. بنابراین در موقعیت کنونی به نظر می رسد این تصمیم کشور های اروپایی درباره تامین منافع ایران است که بقای برجام را تعیین خواهد کرد. اگر این اتفاق بیفتد ایران از این پس با یک حالت «تحریم یک جانبه» مواجه است. بررسی ها نشان می دهد شدت اثرگذاری تحریم های یک جانبه به جنس روابط کشور تحریم شونده با سایر کشور ها و اجماع سیاسی داخلی درخصوص تعدیل رویه های داخلی بستگی دارد.

به گزارش دنیای اقتصاد، خروج ترامپ از برجام بار دیگر ایران را در معرض یک بزنگاه تصمیمی قرار داده است. بزنگاهی که باعث شده تا ایران در یک موضع بستانکار، خواسته های برجامی خود را با قدرت مانور بیشتری مطالبه کند. درخصوص جنس مطالبه گری ایران در ادامه، دیروز رهبر معظم انقلاب یک مکانیزم عمل ۳ مرحله ای را به مسوولان گوشزد کردند. مکانیزم عملی که در مرحله اول راهبرد بقای ایران در توافق برجام را به تصویر کشیده، در گام دوم سنجه ها و مشخصه های مطالبات ایران از طرف های اروپایی برجام را روایت کرده و در گام سوم یک «پکیج اجرایی» پیشنهاد شده از سوی این کشور ها را مورد تاکید قرار داد که در خلال آن یک راه حل مطمئن از سوی این کشور ها به ایران پیشنهاد شود. راه حلی که مجاری تجاری، فاینانس و مالی اقتصادی ایران با اقتصاد بین الملل را با یک دستورالعمل قابل اجرا تضمین کند. بنابراین در موقعیت کنونی به نظر می رسد این تصمیم کشور های اروپایی تامین منافع برجامی ایران را به دنبال داشته و بقای ایران در برجام را تعیین خواهد کرد. اگر این کشور ها منافع مذکور را تضمین کردند ایران با یک حالت «تحریم یک جانبه» مواجه است. بررسی ها نشان می دهد که شدت اثرگذاری تحریم های یک جانبه آمریکا به حد قابل توجهی به جنس روابط کشور تحریم شونده با سایر کشور ها و اجماع داخلی درخصوص ایجاد آلترناتیو هایی برای رویه های زیان ده مانند کاهش قیمت نفت است.

ایران در بزنگاه انتخاب

در سال های اخیر درباره دستیابی اقتصاد ایران به منافع حاصل از برجام بین کارشناسان اختلاف نظر های عدیده ای وجود داشته است. از طرفی از هفته ها پیش بازار های مختلف داخلی و بین المللی در انتظار اعلام نظر ترامپ درخصوص پایبندی یا عدم پایبندی به توافق برجام در یک حالت عدم اطمینان قرار گرفته بودند. در نهایت ترامپ استراتژی خروج از برجام را در پیش گرفت و به دنبال آن قواعد توافق بین طرف های درگیر، نسبت به حالت «توافق ۶ جانبه» تغییر کرده است. همین تغییر قواعد بازی باعث شده تا ایران به عنوان طرف متعهد و بستانکار توافق، مطالبات خود درخصوص «تضمین فواید حاصل از توافق» را با قدرت مانور بیشتری دنبال کند. به معنی دیگر، خروج یک بازیگر از توافق باعث شده تا مسیر سهم خواهی از منافع برجام برای ایران با سایر گروه های توافق با شفافیت بیشتری دنبال شود. سهم خواهی که می تواند مطالبات ایران را از یک موضع «معطوف به فرآیند» به موضع «معطوف به نتیجه» تغییر دهد. با این حال، به گواه اعلام مقامات رسمی به نظر می رسد بقای ایران در توافق برجام را نتیجه رایزنی با کشور های مقابل تعیین می کند. درخصوص اینکه کشور های باقیمانده در توافق چقدر زمینه را برای بقای پایندی ایران به برجام فراهم می کنند، سناریو های متفاوتی قابل تصور است. با این حال، رهبر معظم انقلاب در سخنرانی خود در دانشگاه فرهنگیان، پیش زمینه های لازم درخصوص بقای ایران در برجام را به مسوولان گوشزد کردند.

۳ پیش شرط بقا

عدم شفافیت ها و نااطمینانی ها درباره حصول منافع ناشی از برجام باعث شده تا ایشان با ارائه یک مکانیزم عمل سه مرحله ای پیش شرط های بقای ایران در برجام را به طور غیر مستقیم گوشزد کنند. مکانیزم عملی که در خلال آن «راهبرد»، «سنجه ها» و «مکانیزم عملی سازی» ادامه مسیر توافق برجام به سیاست گذاران خارجی گوشزد شد. «راهبرد» در واقع هدف اصلی ایران در صورت پایبندی به توافق برجام است که تنها زمانی محقق خواهد شد که ایران به امتیاز های اقتصادی مورد انتظار برسد. امتیاز های اقتصادی که رسیدن به آنها هزینه روانی قابل توجهی را در خلال شکل گیری توافق در سال های گذشته به ایران وارد کرده است. بعد از تعیین راهبرد، معیار های تامین راهبرد یا سنجه های دستیابی به آن از سوی رهبری مورد تاکید قرار گرفت. سنجه هایی که به طور مشخص خواسته های ایران را در زمینه های مختلف به گوش کشور های اروپایی می رساند. به تعبیری دیگر در این گام، لازم است زمینه های مالی، تجاری و بانکی که ممکن است در خلال تحریم های یک جانبه آمریکا در معرض آسیب قرار گیرند واکاوی شوند. در گام سوم «مکانیزم عملی سازی» منافع انتظاری برجام از سوی کشور های اروپایی مورد تاکید رهبری قرار گرفته است. به طوری که در خلال مکانیزم عملی سازی، کشور های اروپایی لازم است به طور دقیق یک «سرویس کامل» اجرایی پیشنهاد دهند که از طریق آن سنجه های مذکور به نقطه اجرا برسند. به طور مشخص، در حوزه تجارت این کشور ها باید تعیین کنند که چه کالاهایی، با چه ارزشی و با چه مکانیزمی وارد مرزهای ایران شود. کالاهای مصرفی، سرمایه ای و واسطه ای که معمولا در شرایط تحریم اقتصاد ایران را از دستیابی به مزیت های تجاری بین المللی محدود می کرد. درخصوص مراودات فاینانس نیز لازم است از سوی کشور های باقیمانده در برجام این تضمین داده شود تا رویه های تامین مالی پروژه های داخلی در معرض محدودیت های آمریکا قرار نگیرد. در واقع مکانیزم عملی سازی باعث می شود تا مطالبات انتظاری ایران در پی تعهد به برجام به جای اینکه معطوف به فرآیند باشد از حالت کیفی خارج و معطوف به نتیجه شود. «مکانیزم عملی سازی» می تواند در قالب راه حل هایی مانند تضمین بانک مرکزی کشور های اروپایی یا شکل گیری صندوق های تضمینی از سوی کشور های اروپایی به ایران پیشنهاد شود.

بی اعتمادی به اروپا

رهبر معظم انقلاب در بخشی از سخنرانی خود به شواهد تاریخی گریزی زدند و سناریوی تضمین منافع اقتصاد ایران از سوی کشور های اروپایی را مورد تردید قرار دادند. با این حال این سوال مطرح می شود که آیا کشور های اروپایی مکانیزم اجرایی مشخصی را که نااطمینانی های کنونی ایران درخصوص دستیابی به منافع اقتصادی برجام را به اطمینان تبدیل کند، می توانند اعلام کنند؟ درخصوص پاسخ به این سوال دو سناریو مطرح می شود. سناریوی اول که در خلال صحبت های ایشان نیز می توان آن را ردیابی کرد، این است که این کشور ها بین فشارهای آمریکا به تحریم ایران و تامین منافع برجامی ایران حالت اول را انتخاب کنند. شواهد تاریخی به ویژه قانون «داماتو» حاکی از آن است که کشور های اروپایی در مقابل فشار های آمریکا درخصوص ادامه تحریم های ایران تحمل نکرده و از مقطعی به بعد هزینه های ناشی از پایبندی به برجام را تقبل نخواهند کرد. سناریوی محتمل دوم نیز وضعیتی است که کشور های اروپایی منافع حاصل از برجام را به نقطه اجرا رسانده و یک مکانیزم اجرایی قابل توجیه را به ایران پیشنهاد دهند. در این شرایط، قواعد بازی به یک حالت تحریم های یک جانبه اقتصادی آمریکا علیه ایران تبدیل خواهد شد. بنابراین لازم است ارزیابی وضعیت ایران تحت چنین شرایطی با پذیرش وضعیت «تحریم یک جانبه» مورد تحلیل قرار گیرد.

واکاوی تحریم های یک جانبه

نتایج تحقیقات مختلف نشان می دهد حدود ۴۲ درصد جمعیت دنیا در کشور هایی زندگی می کنند که در معرض تحریم های یک جانبه آمریکا قرار گرفته اند. علاوه بر این تحقیق های دیگری نشان می دهد تا پایان سال ۱۹۹۷ در مجموع آمریکا حدود ۱۹۱ مورد تحریم را به کشور های دیگر تحمیل کرده است. این موارد حدود ۷۵ کشور دنیا را دربر گرفته اند. اکثر اقتصاددانان شدت اثرگذاری تحریم ها را به میزان قابل توجهی تابعی از شرایط مکان و زمان اقتصاد جهانی می دانند. در یک دسته بندی مرسوم، در یک بازی تحریم، کل بازیگران به سه گروه «کشور تحریم کننده»، «کشور تحریم شونده یا Target»، «سایر کشور ها یا Non-target» تقسیم می شوند. براساس پژوهش های دانشگاهی صورت گرفته، شدت اثرگذاری تحریم ها به حد قابل توجهی تابعی از شرایط اقتصادکلان در هر سه گروه یاد شده از جمله «شدت رابطه دو کشور تحریم کننده-تارگت»، «شدت رابطه کشور های نان-تارگت-تارگت»، «وابستگی بازار ها به اقتصاد کشور تارگت»، «شرایط سیاسی و اجتماعی کشور تارگت»، «آرایش تجارت خارجی کشور تارگت و کشور های غیر تارگت» است.

شدت رابطه Target و Non-Target

شدت رابطه کشور تحریم شونده با گروه کشور های خارج از حوزه تحریم یکی از عواملی است که به عقیده اقتصاددانان میزان اثرگذاری تحریم های یک جانبه را تحت الشعاع قرار می دهد. به طوری که هرچه وزن بیشتری از تجارت خارجی کشور تحریم شونده به کشور های خارج از دایره تحریم وابسته باشد، انتظار می رود میزان زیان ناشی از تحریم ها برای کشور تحریم شونده کاهش یابد. پژوهش های زیادی نشان داده اند که از زمانی که تحریم های یک جانبه آمریکا علیه برخی کشورهای با اقتصاد درجه باز صورت گرفته، حجم تجارت کشور های خارج از حوزه تحریم با کشور تحریم شونده افزایش قابل ملاحظه قرار گرفته است. از این تغییر مسیر تجارت در پژوهش های اقتصادی به عنوان «ضبط تجاری یا Business Capture» یاد می شود. در خلال این ضبط تجاری، نقش کشور های اروپایی در شکل دهی مجاری تجاری مناسب و تضمین منافع ایران تعیین کننده است.

شرایط سیاسی و اجتماعی کشور Target

شرایط سیاسی و اجتماعی کشور تحریم شونده یکی دیگر از عوامل مهمی است که به عقیده اقتصاددانان روی شدت اثرگذاری تحریم ها و زیان تحمیل شده به اقتصاد کشور تحریم شده موثر است. نتیجه بررسی ها نشان می دهد برخی از تحریم های یک جانبه اقتصادی آمریکا بیشتر از اینکه شرایط اقتصادی کشور تحریم شونده را مورد هدف قرار دهد، خواستار تغییر موضع های سیاسی است. به همین دلیل بسته به اینکه جنگ روانی کشور تحریم کننده تا چه حد شکاف سیاسی کشور تحریم شونده را بازتر کند، شدت اثرگذاری تحریم ها بین کشور ها متفاوت است. به عنوان یک مصداق، در جریان تحریم های یک جانبه آمریکا علیه کوبا به علت اجماع سیاسی نسبی، رژیم کاسترو توانست کنترل بیشتری در اقتصاد این کشور به دست آورد. به نظر می رسد شبیه کوبا، هر چه اجماع سیاسی درخصوص گذر تقویت مسیر های آلترناتیو پوشش های هزینه تحریم بیشتر باشد هزینه تحریم کاهش یافته و در سوی مقابل هرچه افتراق سیاسی داخلی بیشتر باشد زمینه برای تقویت مسیر های آلترناتیو تنگ تر خواهد شد. یکی از این آلترناتیو ها می تواند اصلاح رویه های داخلی به منظور حداقل سازی زیان های ناشی از کاهش قیمت نفت در آینده باشد.