انتقال درآمد میان دهک‌ها

اقتصاد ایرانی: بررسی آمارهای مربوط به نحوه توزیع درآمدهای کشور در سال ۹۵ نشان دهنده نوعی انتقال درآمدی در میان دهک ها است. سال ۹۵ اقتصاد کشور رشد بالای ۸.۳ درصدی را تجربه کرد که نشان دهنده افزایش درآمد افراد جامعه نسبت به سال ۹۴ است. این پرسش که نحوه سهم بری افراد مختلف جامعه از این میزان افزایش درآمد به چه صورت بوده است، هدف برخی تحلیل های کارشناسی بوده است. به همین منظور سپیده کاوه، دانشجوی دکترای اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس نوشتاری را در اختیار تعادل قرار داده است که در آن بیان می کند: «با ثابت بودن ضریب جینی ۹۵ نسبت به سال ۹۴ با وجود اعلام رشد اقتصادی مثبت و افزایش درآمدها می توان نتیجه گرفت که انتقال درآمدی در دهک ها در نهایت سبب عدم کاهش ضریب جینی شده است.» البته لازم است بدانیم که منبع اطلاعاتی این تحلیل مرکز آمار ایران است که در آن ضریب جینی سال ۹۵ را نسبت به سال ۹۴ بدون تغییر و همان ۳۹.۰ اعلام کرده است. اما بانک مرکزی به عنوان یکی از نهادهای اصلی آماری کشور اخیرا ضریب جینی سال ۹۵ را ۰.۴۰ اعلام کرد. در ادامه مشروح تحلیل سپیده کاوه را می خوانیم.

روند ۱۰ ساله ضریب جینی

به گزارش تعادل، در این نوشتار تلاش بر توضیح وضعیت درآمدی و رفاه خانوار با توجه به عدم تغییر ضریب جینی در سال های اخیر شده است. برای داشتن تعریفی یکسان از مفاهیم در ابتدا به معرفی مفهوم ضریب جینی پرداخته شده است. ضریب جینی یک واحد اندازه گیری پراکندگی آماری است که معمولا برای سنجش نابرابری در توزیع درآمد یا ثروت در یک جامعه آماری استفاده می شود. این ضریب ارزشی بین صفر و یک دارد. ضریب جینی پایین تر برابری بیشتر در توزیع درآمد و ثروت را نشان می دهد بدین ترتیب کشوری با ضریب جینی صفر به معنای برابری کامل توزیع درآمد و ثروت در جامعه است. باید توجه داشت که ضریب جینی نابرابری های فرصت را نمی سنجد. بنابراین کشورها با درآمدهای سرانه مختلف می توانند ضریب جینی یکسانی داشته باشند.

لزوما ضریب جینی به تنهایی جهت قضاوت در مورد رفاه عمومی افراد کافی نیست. ایران با درآمد سرانه خود که در گروه بالاتر از متوسط جهانی قرار دارد طی سال ها دارای ضریب جینی ۰.۴۰-۰.۳۵ بوده درحالی که در کشورهای با درآمد بالاتر و پیشرفته که پایه و اساس حکومت داری براساس سیستم سرمایه داری است مانند فرانسه، آلمان، ایتالیا این ضریب طی سال ها از ۰.۳۵ هیچگاه فراتر نرفته است. در برخی کشورهای OECD که نظام دولتداری بر مبنای نظام های چپ برقرار است ازجمله کشورهای اسکاندیناوی این ضریب معمولا زیر ۰.۳۰ است. در این میان کشور امریکا به علت وجود ثروت های هنگفت در دهک های بالای درآمدی دارای ضریب جینی ۰.۴۰ و بالاتر است. حال با داشتن این اطلاعات باید روند زمانی درآمدها و سایر شاخص های اقتصادی را جهت بررسی ضریب جینی و در کنار آن جهت پیدا کردن یک نگرش کلی در مورد وضعیت خانوارهای ایرانی مورد بررسی قرار داد.

در نمودار یک ضریب جینی به تفکیک شهری- روستایی در کل کشور در ۱۰ سال اخیر طبق آمارهای مرکز آمار ایران نمایش داده شده است. همانطور که دیده می شود از سال ۸۴ تا ۹۲ تقریبا دارای روند نزولی و بعد از سال ۹۲ دارای روند صعودی به معنای افزایش نابرابری های درآمدی و ثروتی است. حال باید با توجه به اطلاعات اقتصادی دیگر سعی در توضیح این روند داشت.

جهت تفسیر حرکت های نمودار می توان گفت که اجرای طرح هدفمند سازی یارانه ها در سال ۸۹ سبب تند شدن شیب کاهش نمودار بوده ولی سال های قبل از آن هم روند ملایم کاهشی در ضریب جینی وجود داشته است. بنابراین نمی توان فقط به عامل طرح هدفمندسازی یارانه ها جهت توضیح روند کاهشی ضریب جینی تکیه کرد. البته لازم به ذکر است که بخش صعودی نمودار از سال ۹۲ باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

بررسی شاخص های کمکی

یکی از راه های انجام کشف و شهود در رابطه با مقدار ضریب جینی این است که باید دید آیا طی سال ها سهم دهک های بالای درآمدی اضافه شده و ثروتمندتر شده اند یا دهک های پایین تر فقیرتر شده اند. شاخص هایی که جهت بررسی این مساله مورد استفاده قرار می گیرد به شرح زیر هستند:

۱- شاخص سهم ۱۰ درصد ثروتمندترین به ۱۰ درصد فقیرترین جمعیت (درآمد)

۲- شاخص سهم ۲۰ درصد ثروتمندترین به ۲۰ درصد فقیرترین جمعیت (درآمد)

۳- شاخص سهم ۴۰ درصد ثروتمندترین به ۴۰ درصد فقیرترین جمعیت (درآمد)

در نمودار ۲  برای ۱۰ سال اخیر روند هر ۳ شاخص طبق آمارهای مرکز آمار ایران نشان داده شده است.

همانطور که نمودار شماره ۲ دیده می شود این شاخص برای قیاس دو دهک بالا و پایین درآمدی تقریبا در دوره ۱۰ ساله روند کاهشی داشته ولی مجدد در سال ۹۲ با یک جهش مواجه بوده به طوری که به نسبت سهم ۱۰ درصد ثروتمندترین به ۱۰ درصد فقیرترین جامعه از ۱۰.۶۸ در سال ۹۲ به ۱۲.۳۳ در سال ۹۳ افزایش داشته و این به معنای افزایش نابرابری ها بین دو دهک مقایسه یی است از سال ۹۳ تا ۹۵ هم روند ملایم افزایشی این شاخص ها حفظ شده که هم می تواند به معنای سرعت بالاتر ثروتمندشدن برای دهک های بالا یا به معنای سرعت بالاتر فقیر شدن برای دهک های پایین درآمدی باشد و این نتیجه گیری در مورد مساله نیز مجدد نیازمند به بررسی سایر شاخص های آماری است.

شاخص سهم ۲۰ درصد ثروتمندترین به ۲۰ درصد فقیرترین و شاخص مشابه برای ۴۰ درصد جمعیت دارای روند زمانی مشابه شاخص مربوط به دو دهک است و استدلال مشابه صدق می کند. در ارتباط با شاخص مرتبط با مقایسه ۴ دهک بالا و ۴ دهک پایین با یکدیگر میزان تغییرات طی زمان بسیار کمتر بوده و تقریبا نسبت مجموع این دهک ها با هم تغییر محسوسی نداشته است. اگر بررسی های مشابه به تفکیک جمعیت شهری و روستایی صورت گیرد، نتایج اندکی متفاوت است. در جمعیت روستایی کاهش در کلیه شاخص های مشابه رخ داده که به معنای افزایش سهم دهک های کم درآمدتر به نسبت دهک های ثروتمند است و این مساله در کلیه دهک ها بالا و میانی یکسان است. در بررسی مشابه برای جمعیت شهری آمارها نشان می دهند که در تمامی دهک های درآمدی حدی و میانه، تغییرات مانند تغییرات توضیح داده شده برای کل جمعیت و با روند تندتری است.  به عنوان نتیجه گیری از بررسی آمارهای فوق می توان گفت طی دهه اخیر عمدتا نابرابری ها در روستاها کاهش و در شهرها پس از کاهش تا سال ۹۲ بعد از آن افزایش داشته است.

درآمدهای شخصی به تفکیک شهر و روستا

همانطور که در ابتدای مطلب بیان شد، کاهش ضریب جینی لزوما به معنای بهتر شدن وضع اقتصاد کشور نیست به عنوان نمونه کشور برزیل با درآمد سرانه حدود ۲ برابر ایران دارای ضریب جینی ۰.۵۱ و اوکراین با درآمد سرانه حدود نصف ایران دارای ضریب جینی ۰.۲۵ است مشخصا واضح است که کم بودن ضریب جینی اوکراین از ایران به معنای بهتر بودن وضعیت درآمدی کشور و رفاه آنان به نسبت ایران نیست.

بنابراین یکی از شاخص هایی که می تواند در بررسی وضعیت خانوار ایرانی کمک کند، وضعیت درآمد افراد است. جهت انجام این کار با توجه به آمارهای موجود برای درآمد خانوار، بعد خانوار و شاخص قیمت مصرف کننده شاخص درآمد تعدیل شده فردی با سال پایه ۹۰ در جدول یک طبق آمارهای مرکز آمار ایران محاسبه شده است. محاسبه به این صورت بوده که ابتدا درآمد متوسط خانوار بر بعد خانوار تقسیم شده تا درآمد در بعد فرد به دست آید سپس اعداد با توجه به شاخص قیمتی با سال پایه ۹۰ جهت ایجاد امکان مقایسه زمانی تعدیل شده است. این تعدیل به دلایل زیر صورت گرفته است:

۱- به علت متغیر بودن سطح قیمت ها و بالطبع تفاوت شاخص قیمتی درآمدها با درآمد سال پایه ۹۰ یکسان سازی شده اند.

۲- در سایت سازمان آمار، درآمدها با تفکیک خانوار ذکر شده ولی به علت تغییر بعد خانوار درآمدها به صورت فردی محاسبه شده اند. همان طور که در جدول فوق دیده می شود، متوسط درآمد کل تعدیل شده با شاخص قیمتی به ازای هر نفر طی سال های اخیر روند صعودی خود را حفظ کرده است.  در جدول و آمارهای ارائه شده مشاهده می شود، وضعیت درآمدی افراد در روستا و شهر بهبود داشته و اگر به طریق مشابه وضعیت هزینه های کل نیز محاسبه شود در سال ۹۵ نیز مانند سال ۹۴ درآمد متوسط از هزینه های متوسط بیشتر بوده که این به معنای بهبود وضعیت معاش خانوار ایرانی است. از طرفی دیگر با ثابت بودن ضریب جینی ۹۵ نسبت به سال ۹۴ با وجود اعلام رشد اقتصادی مثبت و افزایش درآمدها می توان نتیجه گرفت که انتقال درآمدی در دهک ها در نهایت سبب عدم کاهش ضریب جینی شده است.