بازگشت به بالای صفحه
FACEBOOK TWITTER RSS FEED JOIN US NEWSLETTER
print version increase font decrease font
تاریخ انتشار : دوشنبه 23 مرداد 1396      11:31

شکست طلسم سوآپ نفتی

اقتصاد ایرانی: هفت سال پس از دستور وزیر نفت دولت دهم برای توقف سوآپ نفت، ورود محموله ای ۲۱۴ هزار بشکه ای از نفت ترکمنستان به بندر نکا، امید دوباره ای برای تبدیل شدن ایران به هاب انرژی منطقه ایجاد کرده است. ورود این محموله از سوی شرکت دراگون اویل در حالی است که مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران از مذاکره با دو شرکت بین المللی دیگر برای از سرگیری سوآپ نفت و ورود دوباره به مسیر «ایران-خلیج فارس» خبر می دهد. همچنین سوآپ نفت در کنار درآمدهای ارزی، به اعتبار سیاسی و استراتژیک کشور در منطقه می افزاید.

به گزارش دنیای اقتصاد، پنج کشتی ۶ هزارتنی حامل نفت خام ترکمنستان، هفت سال پس از قطع سوآپ نفت خام و در روزهای اخیر وارد بندر نکا در شمال کشور شد تا نام مسیر «ایران- خلیج فارس» بار دیگر بر سر زبان ها بیفتد. با ورود این محموله نفتی که علی کاردر، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران خبر آن را تایید می کند، امیدواری به از سرگیری سوآپ نفت خام کشورهای حاشیه دریای خزر از طریق مسیر ایران قوت گرفت. هفت سال پیش از این و در سال ۸۹ سوآپ نفت خام کشورهای حاشیه دریای خزر به دستور وزیر نفت دولت دهم به صورت یکجانبه متوقف شد تا زیان ملی ناشی از آن در کارنامه مسعود میرکاظمی ثبت شود.

«سوآپ» یا «قرارداد معاوضه ای» که در اوایل دهه ۸۰ میلادی پا گرفت، نوعی از قرارداد است که در حال حاضر در اشکال مختلف گسترش پیدا کرده است. به این ترتیب «سوآپ نفت خام» یکی از انواع قرارداد معاوضه است که در کنار مدل های دیگر مانند سوآپ نرخ بازده کل، سوآپ ارز، سوآپ نرخ بهره و... کم ریسک ترین نوع مبادله است. در این روش نفت خام تولید شده در کشور مبدا از سوی کشوری که زیرساخت های انتقال نفت خام به نقطه ای دیگر را دارد، به دست کشور ثالث (که مشتری کشور تولیدکننده نفت است)، می رسد. در واقع کشور واسطه معادل نفت خامی را که در یک نقطه دریافت می کند، در نقطه ای دیگر به طرف سوم می رساند. در این میان کشور واسط بابت انتقال هر بشکه نفت خام از کشور مبدا کارمزد دریافت می کند، ضمن اینکه در سوآپ نفت خام، کشور یا کشورهای مبدا به لحاظ استراتژیک به کشور انتقال دهنده نفت وابسته می شوند.

با در نظر گرفتن مزایای مالی و استراتژیک سوآپ نفت و با توجه به اینکه ایران بهترین و کوتاه ترین مسیر منطقه برای انتقال نفت خام کشورهای محصور در خشکی حاشیه خزر به آب های آزاد در جنوب کشور است؛ وزارت نفت در دولت اصلاحات سوآپ نفت خام را آغاز کرد. سال ۷۶ زمانی بود که برای اولین بار محموله ای ۳۰ هزار بشکه ای از قزاقستان وارد پایانه نکا در استان مازندران شد تا در سال های بعد و به واسطه توسعه زیرساخت ها، حجم سوآپ نفت ایران در زمان اوج خود به ۲۲۰ هزار بشکه در روز برسد. بعد از قزاقستان نفت خام دیگر کشورهای حاشیه خزر مانند ترکمنستان و آذربایجان نیز طبق قراردادی که شرکت های تولیدکننده نفت در این کشورها با ایران داشتند از طریق نفت کش وارد بندر نکا می شد و نفت خام این کشورها برای ۱۳ سال از این طریق به دست مشتریانشان می رسید. چهار شرکت SelectEnergyTrading آلمان، Dragon Oil امارات، Vitol سوئیس و Development Caspian Oil ایرلند برای سوآپ نفت خام کشورهای یاد شده با ایران قرارداد داشتند. اما با قطع یکجانبه قراردادهای سوآپ با این شرکت ها در سال ۸۹، ایران نه تنها نقش استراتژیک خود در زمینه انتقال انرژی را از دست داد و از چشم انداز خود برای تبدیل شدن به هاب انرژی منطقه دور شد بلکه با شکایت طرف های قرارداد به دیوان داوری، مجبور به پرداخت جریمه هم شد.

شرکت نیکو به عنوان بازوی اجرایی شرکت نفت در زمینه سوآپ نفت بعد از لغو یکجانبه این قرارداد از سوی میرکاظمی، پس از رایزنی های فراوان در نهایت محکوم به پرداخت ۵ میلیون و ۱۴۰ هزار دلار به عنوان خسارت شد ضمن آنکه به علت محکومیت ایران در این پرونده، ۶۰ درصد از هزینه های داوری نیز به کشورمان تحمیل شد. به این ترتیب سوآپ نفت خام از مسیر ایران-خلیج فارس که نفت خام را از کشورهای حاشیه خزر به آب های آزاد در جنوب کشور می رساند، در حالی عملا در سال ۸۹ متوقف و در سال ۹۱ با پایان تعهدات به صفر رسید که به گفته مدیرعامل شرکت پایانه های نفتی ایران، تا آن زمان برای زیرساخت های انتقال نفت خام چیزی حدود ۵۰۰ میلیون دلار سرمایه گذاری شده بود. این حجم از سرمایه گذاری در حالی طی هفت سال گذشته در پی اتخاذ تصمیمی نادرست با این استدلال که «کارمزد ایران بابت انتقال هر بشکه نفت خام ۳۰ سنت است» بدون استفاده باقی ماند که ایران برای تبدیل شدن به شاهراه انتقال نفت در منطقه، افزایش حجم سوآپ نفت خام به ۵۰۰ هزار بشکه، ۱.۵ و ۲.۵ میلیون بشکه در روز به واسطه احداث خط لوله نکا-جاسک را در برنامه داشت.

درآمدی که از دست رفت

اعتقاد میرکاظمی به ارزان بودن کارمزد ایران در انتقال نفت خام در حالی بود که به گفته کارشناسان، ایران در آن سال ها بابت سوآپ هر بشکه نفت خام ۱.۱۰ دلار کارمزد دریافت می کرد ضمن اینکه انجام این عملیات از سوی ایران تنها دارای منافع مادی نبود و سود اصلی کشور از این مسیر، نقش استراتژیک پررنگی بود که در منطقه به دست می آورد. با این حال بر اساس اطلاعات موجود درآمد ایران از طرح سوآپ طی سال های ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۹ میلادی حدود ۲۵۹ میلیون دلار بوده است. حال با فرض کارمزد ۱.۱۰ دلار برای سوآپ هر بشکه نفت خام در ایران، چنانچه ایران نقش استراتژیک خود در ترانزیت نفت خام را از دست نمی داد و تا کنون قادر به افزایش حجم سوآپ به ۱.۵ میلیون بشکه در روز بود، یک حساب سرانگشتی نشان می دهد درآمد سالانه ایران از این محل به بیش از ۶۰۰ میلیون دلار می رسید. این درآمد جدا از صرفه جویی هایی است که با انتقال نفت کشورهای حاشیه خزر به پالایشگاه های نیمه شمالی کشور حاصل می َشد. در زمانی که سوآپ نفت خام از دریای خزر جریان داشت، ایران نفت خام دریافتی از کشورهای شمالی را که کیفیت بالایی نیز نسبت به نفت تولید داخل داشتند را (نفت خام همسایه های خزری عموما نفت سبک با API بالا است) به عنوان خوراک از طریق خط لوله نکا-تهران به پالایشگاه های اراک، تهران، ری و تبریز می داد و از انتقال نفت از جنوب کشور به این نقاط بی نیاز بود. با کم شدن فاصله حدود ۲ هزار کیلومتر برای انتقال نفت از جنوب کشور به مناطقی مانند تهران و تبریز، ریسک های جاده ای و زیست محیطی نیز برای ایران در آن زمان کاهش یافت. در عوض معادل این نفت ها از تولیدات میادین جنوب کشور به جزیره خارک منتقل می شد تا به دست مشتری های کشورهای سوآپر برسد.

بازگشت ایران به مسیرهای اصلی

کشورهای حوزه دریای خزر در حالی دارای ذخایر نفت و گاز فراوانی هستند که اقتصاد آنها به درآمدهای حاصل از این دو حوزه وابستگی بسیاری دارد. این در حالی است که این کشورها به آب های آزاد دسترسی ندارند. همین مساله باعث طراحی پنج مسیر برای انتقال نفت و گاز حوزه دریای خزر شده است. مسیرهای شمالی، غربی، شرقی، جنوب شرقی و جنوبی راه هایی هستند که منابع نفت و گاز حوزه دریای خزر را به بازارهای جهانی وصل می کنند. به عقیده کارشناسان در میان تمام این مسیرها که از کشورهایی مانند قزاقستان، روسیه، آذربایجان، ترکیه و... می گذرد، مسیر جنوبی که مسیر «ایران ـ خلیج فارس» نام دارد و به مثابه پل ارتباطی میان دریای خزر و خلیج فارس است، از تمام مسیرهای دیگر مزیت های بیشتری دارد. این مزیت ها به کوتاه بودن مسیر دسترسی به آب های آزاد و ذخایر غنی نفت و گاز در ایران باز می گردد که امکان سوآپ را در هر دو بخش ممکن می کند. ایران ضمن اینکه با کشورهای ترکمنستان، آذربایجان و ارمنستان مرز زمینی دارد، مرزی طولانی نیز در مجاورت دریای خزر دارد (نزدیک به ۶۵۰ کیلومتر) و در جنوب کشور پایانه های نفتی فعالی در آب های آزاد دارد که مزیت های بی چون و چرای ایران در زمینه سوآپ است. از دیگر سو گسترده بودن خطوط و لوله های انتقال نفت و گاز در سراسر ایران، مسیرهای دیگر را پرهزینه تر از مسیرهای ایران کرده است. در مقاله ای با نام «بررسی مسیرهای انتقال نفت و گاز حوزه دریای خزر» تاکید شده است «در حالی که هزینه انتقال نفت از خلیج فارس ۳ تا ۵ دلار و از دریای شمال ۱۰ دلار است این میزان برای کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز آن هم از مسیر بستر خزر و باکو ـ جیهان از مرز 18 دلار نیز خواهد گذشت.» حمید حسینی، عضو اتحادیه صادرکنندگان فرآورده های نفتی ضمن اشاره به گران بودن هزینه انتقال نفت از مسیری مانند باکو - جیهان، می گوید: در هر صورت با توجه به اینکه ایران برای سال ها از بازار سوآپ نفتی دور بوده است، حالا باید قیمت ها را طوری ارائه دهیم که بتوانیم در رقابت سخت منطقه پیروز شویم. حسینی با اشاره به نتایج امنیتی، سیاسی و اجتماعی راه اندازی دوباره سوآپ نفت خام، این ابعاد را مهم تر از ابعاد اقتصادی معاوضه نفت خام ارزیابی می کند. در مجموع موقعیت استراتژیک ایران در منطقه و همچنین گسترده بودن زیرساخت های نفت و گاز در سراسر کشور باعث شد تا با روی کار آمدن دولت یازدهم و سکانداری وزارت نفت از سوی بیژن زنگنه، تلاش ها برای برقراری سوآپ نفت خام دریای خزر از سوی ایران از سر گرفته شود. این تلاش ها در سال های ۹۴ و ۹۵ به گفت وگوی مستقیم میان مقام های ایرانی و کشورهای روسیه، قزاقستان، جمهوری آذربایجان و ترکمنستان و بازدید هیات های این کشورها از بندر نکا منجر شد. در حال حاضر نیز آن طور که مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران به «دنیای اقتصاد» می گوید: ورود محموله های نفتی به بندر نکا آغاز شده و در گام نخست ۵ کشتی ۶ هزار تنی در این بندر پهلو گرفته اند.

به گفته علی کاردر «دو شرکت دیگر برای استفاده از مسیر ایران-خلیج فارس داوطلب شده اند» اما از آنجا که هنوز مذاکرات آنها به نتیجه نرسیده است، از آنها نامی نمی برد. از نگاه کاردر «محموله هایی که در روزهای اخیر وارد بندر نکا شده اند در مقایسه با حجم سوآپی که ایران در گذشته داشته بسیار اندک هستند اما با این حال مهم شروع کردن کار و جلب اعتمادی است که قبلا یک بار به شکلی ناگهانی و یکجانبه از دست رفته است.» ورود محموله یاد شده از این جهت نیز برای ایران اهمیت دارد که می تواند مکانیزم تخلیه و بارگیری را در بندر نکا بعد از سال ها توقف فعالیت به محک بگذارد. به گفته کاردر «اینکه ما در بازار فراموش نشویم بسیار مهم است و حالا ما نباید به دنبال بحث های مربوط به قیمت گذاری باشیم، با این حال باید دید روند ورود دیگر شرکت ها چگونه خواهد بود ضمن آنکه باید ببینیم آیا بعد از سال ها مشکلاتی در پمپ ها یا خطوط لوله وجود نداشته باشد زیرا زمانی که این تجهیزات کار نمی کنند با مشکلات بیشتری همراه می َشوند تا زمانی که مشغول به کار هستند.» به این ترتیب رفت و آمدهای اولیه به بندر سوت و کور نکا در حالی این روزها به پهلو گرفتن کشتی ها و تخلیه محموله های نفت در این بندر منتهی شده است که باید دید آیا این روند تداوم پیدا می کند؟ این سوال در شرایطی مطرح است که از میان چهار شرکتی که در سال های قبل برای سوآپ نفت با ایران قرارداد داشتند، فعلا تنها شرکت دراگون اویل، وابسته به شرکت اینوک امارات (ENOC) حاضر به بازگشت به مسیر ایران-خلیج فارس شده است. در واقع باید دید اعتماد از دست رفته شرکت های دیگر که زمانی قراردادشان به شکل یک طرفه از سوی ایران لغو شد، مانند «دراگون اویل» بار دیگر به ایران اعتماد می کنند یا خیر.

نقش دیپلماسی در بازآفرینی مسیر ایران

پیروز موسوی، مدیرعامل شرکت پایانه های نفتی ایران در پاسخ به سوال مطرح شده درباره تداوم ورود محموله های نفت خام کشورهای حاشیه خزر به بندر نکا می گوید: با قطع سوآپ نفت از خزر اگرچه ایران خسارات مادی فراوانی را متحمل شد اما شاید سنگین ترین خسارت از بین رفتن اعتمادی بود که نسبت به ایران وجود داشت. موسوی با اشاره به این نکته عقیده دارد «تنها راهی که می تواند انتقال سرریز تولید نفت کشورهای حاشیه خلیج فارس از طریق مسیر ایران را به شکل پایدار ممکن کند، دیپلماسی نفتی فعال دولت است.» این مقام مسوول عقیده دارد «دیپلماسی نفتی در منطقه می تواند بازار خوبی برای ایران در زمینه سوآپ مازاد تولید نفت کشورهای حوزه خزر ایجاد کند، البته این دیپلماسی با دشواری هایی همراه خواهد بود زیرا در کنار بالا رفتن ریسک ورود به ایران بعد از قطع یکجانبه سوآپ نفت، رقبای بسیاری نیز در هفت سال گذشته وارد این حوزه شده اند که به جای ایران نقش آفرینی می کنند.» موسوی با بیان اینکه «زنگنه برای احیای مجدد سوآپ در سال های گذشته تلاش فراوانی کرد»، می گوید: پاک کردن تصویر گذشته کار دشواری است ضمن اینکه بسیاری از شرکت هایی که قبلا با ایران کار می کرده اند حالا وارد مسیرهای دیگر شده اند و شاید چندان منطقی نباشد که از آنها بخواهیم قراردادهایشان را لغو کنند و با ایران وارد کار شوند مگر اینکه با تکیه به دیپلماسی نفتی، قراردادهایی جدید را در این زمینه رقم بزنیم.

محمود خاقانی، کارشناس حوزه انرژی نیز شکست طلسم هفت ساله بندر نکا را به فال نیک می گیرد و می گوید: در آستانه آغاز به کار دولت دوازدهم ورود محموله هایی از نفت خام از سوی شرکت «دراگون اویل» خبر بسیار خوشی است زیرا این نوید را می دهد که این شرکت بعد از سال ها به این نتیجه رسیده که مسیر ایران همچنان اقتصادی ترین مسیر برای سوآپ یا معاوضه نفت خام است. به عقیده خاقانی «در حالی که تصمیم نادرست وزیر نفت دولت دهم در لغو یک طرفه سوآپ نفت نگرانی و وحشت را در طرفین قراردادها ایجاد کرد، تلاش های دولت یازدهم نیز برای برقراری این قرارداد نتیجه نداشت زیرا اعتماد این شرکت ها با وجود مجلس نهم و نو پا بودن توافق برجام هنوز باز نگشته بود تا اینکه مردم ایران با انتخاب دوباره دولت تدبیر و امید و مجلسی که رویه های معتدل تری داشت این پیام را به دنیا ارسال کردند ایران محل امنی برای مراودات اقتصادی است.» با وجود تمام مزایای سیاسی و اقتصادی که انجام سوآپ نفت خام برای ایران دارد باید دید رفت وآمد نفتکش ها در بندر نکا تداوم خواهد یافت یا خیر؟


آدرس ایمیل فرستنده : آدرس ایمیل گیرنده  :

نظرات کاربران
ارسال نظر
نام کاربر
ایمیل کاربر
شرح نظر
Copyright 2014, all right reserved | Developed by aca.ir