بازگشت به بالای صفحه
FACEBOOK TWITTER RSS FEED JOIN US NEWSLETTER
print version increase font decrease font
تاریخ انتشار : دوشنبه 21 اسفند 1391      13:0
ریسک بالای پس انداز خانواده ها برای ورود به بازار معاملاتی

بحران فقر احساسی درخانواده‌ها

حسن طائی -عضو هیات علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی

می گوید، برایش دشوار است که در مورد آنچه در دو سال اخیر بر اقتصاد خانواده ها رفته است، صحبت کند. «حسن طایی» که عضو هیات علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی است، در حوزه اقتصاد خرد و اقتصاد خانواده تخصص دارد. طایی، از دریچه اقتصاد، دلایل شکل گیری خانواده را برمی شمارد و البته می گوید با وضعیت کنونی اقتصاد، فلسفه شکل گیری خانواده در حال محو شدن است... 

خانواده نه تنها در علوم اجتماعی که در اقتصاد نیز به عنوان یک رکن اساسی مورد توجه قرار می گیرد و به روایتی به عنوان اصلی ترین عامل تعیین کننده چرخه فعالیت ها شناخته می شود. اقتصاددانان با چه استدلالی مناسبات خانوادگی و ترجیحات افراد در نهاد خانواده را به معادلات اقتصادی گره می زنند؟
به طورکلی در چرخه فعالیت های اقتصادی و از منظر اقتصادی، سه عامل یا سه کارگزار وجود دارد که عبارتند از خانوارها، دولت و بنگاه ها. همه کسانی که با تفکرات گوناگون به بررسی خانوارها می پردازند به نقش پراهمیت آن توجه دارند؛ اما رویکرد اقتصاددانان به خانواده، از منظر اقتصادی است. اقتصاددانان، خانوار را به مثابه یک بنگاه کوچک در نظر می گیرند که به تولیدات خانگی می پردازند، این تولیدات طیف وسیعی از کالا و خدمات مانند خوراک، بهداشت و سلامتی، آموزش و مهارت، تربیت و فراغت را شامل می شود. اعضای خانوار در این چارچوب با بهره گیری از ظرفیت های ذاتی و اکتسابی خود، آمادگی حضور در انواع بازارها، مانند بازار کار را پیدا می کنند. این آمادگی و توانایی برای انجام مجموعه بزرگی از مهارت ها با درجات مختلف کارایی و البته برای دستیابی به رفاه و تامین هزینه های زندگی کسب می شود.

البته ممکن است، اقتصاددانان برای آنکه درک عموم از کارکرد خانواده آسان تر صورت گیرد، چنین تعریفی را از این نهاد ارائه می کنند. اما اگر بخواهیم با منطق علم اقتصاد به ارزیابی کارکردهای خانواده بپردازیم، این پرسش مطرح می شود که چرا خانواده به مثابه یک بنگاه تعریف می شود؟ 
ازدیدگاه اقتصاددانان سه دلیل عمده برای شکل گیری خانوار وجود دارد. نخست، میل به دوست داشتن، همدلی و مصاحبت است؛ دلیل دیگر به عقیده صاحب نظران علم اقتصاد، استفاده از ظرفیت و مقیاس اقتصادی است. یعنی ممکن است زن و مرد برای برخورداری از صرفه های اقتصادی، گرد هم بیایند و تشکیل یک خانواده را بدهند و با صاحب فرزند شدن امکان تداوم بقا را به وجود بیاورند. موضوع دیگری که از بعد اقتصادی حائز اهمیت است و اقتصاددانان آن را عامل تشکیل خانواده می پندارند، امکان تقسیم کار و تخصص گرایی است. حال اگر به مقایسه علل شکل گیری خانواده و بنگاه بپردازیم، در برخی از این دلایل خانواده و بنگاه ها دارای نقاط مشترک هستند. اما عاملی که چندان اقتصادی نیست ولی ما به آن اقتصادی می نگریم، میل به دوست داشتن، همدلی و مصاحبت است که در واقع تولید شادمانی و نشاط می کند. از دیدگاه اقتصاد، خانواده ها را صاحبان عوامل تولید و یا صاحبان سرمایه نیز می دانیم و آنچه در اقتصاد تولید می شود، توسط نیروی کاری صورت می گیرد که از خانواده ها به بازار کار عرضه می شود.

این بنگاه اقتصادی در کنار نقشی که در اقتصاد ایفا می کند، باید دارای قابلیت هایی چون مدیریت منابع و کاهش هزینه ها در درون خود باشد. به طور مشخص، اگر وضعیت خانواده های ایرانی را مورد بررسی قرار دهیم، مدیریت اقتصادی در خانوارهای ایرانی را چطور ارزیابی می کنید؟
شما درباره جامعه ای چند میلیونی صحبت می کنید. بر اساس سرشماری سال 1390، تعداد خانوارهای ایرانی 21 میلیون اعلام شد. این خانوارها در بیش از 30 استان و دو بخش روستایی و شهری تقسیم می شوند. هر کدام از این بخش های روستایی و شهری نیز در 10 دهک درآمدی و هزینه ای طبقه بندی می شوند. بنابراین نمی توان، به صورت کلی، وضعیت مدیریت اقتصادی در خانواده های ایرانی را مورد بررسی قرار داد. برای مثال، بر اساس آخرین گزارش های مرکز آمار ایران، متوسط هزینه های سالانه یک خانوار شهری در سال 1389، 11 میلیون و 500 هزار تومان برآورد شده است. اما جالب است بدانید که هزینه سالانه دهک اول (پایین ترین دهک درآمدی)، دو میلیون و 500 هزار تومان بوده است. این رقم در دهک دوم به چهار میلیون و 500 هزار تومان افزایش می یابد. اما هنگامی که به وضعیت دهک های ششم و هفتم می رسیم، در می یابیم که هزینه سالانه خانوارهای ایرانی در این دهک ها، تقریباً حدود 11 میلیون تومان بوده است. در این میان، هزینه های خالص خانوار در دهک هشتم 14 میلیون تومان، دهک نهم 18 میلیون تومان و دهک دهم (ثروتمندترین اقشار) 32 میلیون تومان در سال بوده است. بنابراین تحولات درآمدی و هزینه ای که در خانوارهای ایرانی به وقوع پیوسته است، آنچنان متفاوت و پراکنده بوده است که سخن گفتن درباره آن دشوار است. اما به طور کلی با توجه به برخی شاخص ها می توان گفت خانوارهای ایرانی برخوردارتر شده و بعد خانوار در طول 30 تا 40 سال گذشته به مقدار قابل توجهی کاهش پیدا کرده است. برای مثال حدود 25 سال پیش، بعد خانوارهای ایرانی بیش از پنج نفر بود و اکنون به کمتر از چهار نفر رسیده است. مساحت واحدهای مسکونی به ازای هر خانوار افزایش پیدا کرده است. اکنون هر خانوار در یک واحد مسکونی زندگی می کند و دارای تعداد اتاق بیشتری نسبت به گذشته هستند و تقریباً همه خانوارها از لوازم اصلی و رفاهی برای زندگی برخوردارند. البته قضاوت در مورد وضعیت خانوارها در دوره 1380 تا 1387 آسان تر است، اما از سال 1388 که مسائل سیاسی و اقتصادی بر فضای کسب و کار و تولید و بازار کار سایه افکند، نمی توان در مورد این موضوع قضاوت دقیقی داشت. اما در سال های 1380 تا 1387 می توانستیم بگوییم وضعیت اقتصاد خانوارها بهبود پیدا کرده است.

یعنی در این دوره، میان درآمدها و هزینه ها توازن برقرار شده بود؟
بله، توازنی میان درآمد و هزینه ها برقرار بود. اشاره من بیشتر به دهک های میانی و طبقه متوسط است. یعنی دهک های سه به بالا. دهک اول و دوم در زمره گروه های کم درآمد و بسیار آسیب پذیرند. بسیاری از آنها در فقر مطلق به سر می برند و از لحاظ خوراک، پوشاک، مسکن و بهداشت به طور جدی در مضیقه هستند. بنابراین، من در مورد دهک های سوم تا هفتم صحبت می کنم که در طول سال های 1380 تا 1387 وضعیت نسبتاً متعادلی داشتند. اما وضعیت همین گروه در سال 1389 و بعد از هدفمندی یارانه ها دچار تغییر شده و از 1390 تحت الشعاع آنچه در بازارهای مالی کشور رخ داد قرار گرفت. تصور بر این بود که با توزیع نقدی یارانه ها، وضعیت خانوارها بهتر می شود. اما این وضعیت بیش از پنج، شش ماه دوام نیاورد. خلاصه اینکه می خواهم بگویم، وضعیت خانوارهای ایرانی از حیث دسترسی به امکانات زندگی و تعادل در مخارج و درآمدها در دوره 1389 به بعد بسیار متفاوت از قبل شد.

همان گونه که در صحبت هایتان هم اشاره کردید، ایرانی ها نسبت به گذشته برخوردارتر شده اند؛ آیا خانواده ها در سایه این برخورداری، احساس رضایت هم می کنند؟
پاسخ منفی است و برای این عدم رضایت، دلایل بسیاری وجود دارد. در حالی که درآمدها بیشتر شده، اتومبیل های مدل بالا در خیابان ها به وفور دیده می شود و با وجود آنکه مسافرت های داخلی و در دوره ای سفرهای خارجی هم رونق بسیاری پیدا کرده بود، این امکانات احساس خرسندی و شادمانی برای خانوارهای ایرانی به همراه نداشته است.

چه دلایلی برای این «ناخرسندی» اقتصادی و اجتماعی وجود دارد؟
دلایل بسیاری می توان برای آن برشمرد. جامعه ایرانی نسبت به فقر و توزیع درآمد و نسبت به ثروت و مکنت بسیار حساس است. یعنی، ایرانی ها از آن مللی نیستیم که از کنار توزیع نامناسب درآمد و ثروت دوستان، فامیل و آشنایان به راحتی بگذریم. بنابراین پدیده ای در جامعه ایرانی شکل گرفته است که می توان از آن به عنوان «فقر احساسی» نام برد. اغلب ایرانی ها، دچار فقر احساسی هستند. فقر احساسی خود، آثار، پیامدها و دامنه وسیعی دارد و باید مورد توجه قرار گیرد.

ریشه های فقر احساسی خانواده ها را باید در کجا جست و جو کرد؟ می خواهم بدانم چه عواملی در شکل گیری این پدیده موثر است؟
ریشه های شکل گیری فقر احساسی بسیار است. یکی از عوامل فقر احساسی در ایران، توزیع نامتناسب درآمد است. ایران، در مقایسه با برخی از کشورهای توسعه یافته مانند آمریکا و در حال توسعه مانند تایلند که توزیع درآمد به شدت نامتوازنی دارند در رتبه بعدی قرار می گیرد. این مساله وقتی حادتر می شود که پی ببریم منشاء ارزش و درآمد در ایران، کار و دانایی نیست. اگر تلاش، تفکر، خلاقیت و نوآوری منشاء ایجاد درآمد و ثروت باشد، نوع نگرش مردم به درآمد و ثروت متفاوت خواهد بود. البته بدیهی است که مردم نمی توانند به طور یکسان درآمد ایجاد کنند. اما به دلیل آنکه منشاء درآمد کار، دانایی و خلاقیت نیست، می بینیم که یک گروه در کسب درآمد در مقایسه با گروه دیگری که دارای درآمد و ثروت است اما در خلاقیت و کارآفرینی دست بالایی ندارد، با دشواری های بسیاری مواجه است. مردم مدام این پرسش ها را مطرح می کنند که چرا ما این قدر مستاصل هستیم؟ چرا او دارد و ما نداریم؟ او چگونه به این ثروت و مکنت رسیده است؟ مگر آنها چه فرقی با ما دارند؟ بنابراین یکی از مسائل توزیع نامتناسب درآمد است. بحث بعدی تورم ساختاری مزمن است. ببینید تورم همه را در نهایت فقیر و ناراضی و متضرر می کند. در چنین شرایطی، تنها برخی اشخاص به طور تصادفی سود می برند. اما مهم این است که همه از تورم متضرر می شوند. به ویژه در جامعه ای که در طول 30 سال گذشته، متوسط تورم در آن بیش از 15 درصد بوده است همه احساس خسران می کنند. یعنی در همین سال های اخیر که می گویم، صحبت کردن درباره وضعیت خانوارها دشوار است، تورم حدود 30 درصد بوده است. تورم 30 درصدی، یک تورم عادی نیست. جالب آنکه، آنچه در کتاب های درسی اقتصاد نیز در مورد تورم نوشته شده، تورم یک رقمی و حدود چهار و پنج درصدی است، تورم در جامعه ما پدیده کم نظیر و عجیبی است. این تورم بر رفتارهای فردی، خانوادگی و اجتماعی ما آثار سوئی می گذارد. بنابرین تورم، پدیده ای است که مانند موریانه، همه ارکان خانواده و جامعه را می خورد یا مانند لشگری عظیم است که با توپ و تانک و انفجارهای نامرئی و بدون صدا وارد جامعه می شود و موجبات اضمحلال تن و استحاله روان آدمی را فراهم می سازد. مساله بعدی رانت جویی و فساد مالی گسترده است. ما در جامعه ای زندگی می کنیم که فساد مالی، رانت و گروه های رانت جو بسیار زیاد است. به عقیده من، بسیاری از اتفاقاتی که در بازارهای ایران رخ می دهد، زیر نظر همین گروه هاست. این گروه های رانتی، سبب می شوند، کالایی که باید در اختیار خانوارها قرار گیرد از سبد کالایشان حذف شود. همان گونه که ورود یک کالا به سبد خانوار اهمیت بسیاری دارد، خروج کالاها از سبد خانوارها نیز آثار و پیامد بسیاری به همراه خواهد داشت. سبد کالا و خدمات، بخشی از سه دلیلی است که می تواند عامل تشکیل خانواده باشد. اکنون، خانواده ای که تشکیل شده است، نسبت به حفظ و نگه داشتن این سبد ناتوان است. نماد این ناتوانی طلاق و فروپاشی زندگی ها، رواج زندگی مشترک توام با طلاق عاطفی، افزایش دختران و پسران فراری و یأس و سرخوردگی اجتماعی جوانان است. عامل دیگر که می تواند در بروز فقر احساسی موثر باشد، تحول فرهنگی در حوزه های مسوولیت پذیری است. نمود آن این است که والدین نسبت به فرزندان خود بیش از اندازه مسوولیت پذیر شده اند. این وابستگی افراطی، تنها در دوره مدرسه و خانواده نمایان نمی شود. این میزان وابستگی باعث شده است که این فرزندان، همواره متکی به دیگران باشند و انتظار داشته باشند که دیگران مسائل زندگی آنان را حل کنند و این انتظار آنها را از فعالیت و تکاپوی موثر باز داشته است. یکی دیگر از عوامل فقر احساسی در ایران شکاف فزاینده بین انتظارات و مطالبات فرهنگی و اجتماعی و امکانات پاسخ دهی و برآورده شدن این انتظارات است. هر چقدر که جامعه از طریق رسانه های جمعی یا از طرق دیگر بر طبل الگوهای مصرفی بکوبد، مطالبات مخاطبان این پیام ها افزایش می یابد. این الگوها به مصرف بیشتر دامن می زنند و توجه نمی کنند به اینکه آیا جامعه به طور اصولی می تواند این انتظارات را پاسخ دهد؟ یک نگاهی به فیلم های تلویزیون بکنید. واقعاً این خانه ها و این اسباب زندگی و این امکاناتی که در تلویزیون نشان داده می شود مربوط به عموم مردم و قشر متوسط جامعه ماست؟ 

اما مصرف یا تقاضا موتور محرکه تولید است.
مصرف زمانی موتور محرکه تولید خواهد بود که الگوی مصرفی مطابق با الگوی تولیدی جامعه باشد. اگر آنچه مصرف می شود از الگوی تولیدی جامعه بیرون نیامده باشد، مصرف نمی تواند به تولید آن رونق ببخشد. اکنون مصرف از محل تولید داخلی تامین نمی شود بلکه وارداتی است. یعنی ثروتی مانند نفت را می فروشیم و کالا وارد می کنیم و این یعنی عرضه کالای خارجی در بازار داخلی. بنابرین ایرانی ها کالاهایی را مصرف می کنند که خود تولید نکرده اند. بنابراین مصرف گرایی که اکنون در خانواده های ایرانی رواج دارد و همچنین پویایی های الگوی مصرف خارجی که به داخل سرایت کرده است، به فقر احساسی آنان دامن زده است.

شما می گویید، توازن درآمد طبقه متوسط در دوره ای از دهه 1380 بهبود یافته بود. همان گونه که پیش از این هم اشاره کردید، وضعیت توازن درآمدها و هزینه های خانوارها در دو سال اخیر یعنی، سال 1390 و 1391 با وجود توزیع نقدی یارانه ها چه تغییری کرد؟
من فکر می کنم وضعیت اقتصاد خانوارها به شدت بحرانی است. به شدت بین درآمد و هزینه خانوارها شکاف ایجاد شده است. خانوارها در این سال ها برای تامین معاش از محل پس اندازهای خود استفاده کرده اند یا بسیاری از کالاهایی که در سبد خانوارشان بوده از سبدشان حذف شده است. این مساله آثار سوء میان مدت و بلندمدت بسیاری به همراه خواهد داشت. برای مثال کتاب و بسیاری از کالاهای فرهنگی یا حتی کالاهای بهداشتی از سبد خانوارها حذف شده است. این محرومیت ها به تن و روان خانواده آسیب می زند. به بیانی دیگر، خانوارها بیش از گذشته دچار مشکل خواهند شد. ببینید در صورت تداوم این وضعیت اقتصادی مشکلات خانواده ها دیگر از مرحله فقر احساسی عبور کرده و آنها دچار کسری های بسیار جدی هستند. این کسری ها البته با این پرداخت های انتقالی 50 هزار یا 80 هزار تومان جبران نمی شود و فراتر از اینهاست. 

با این وصف، پایه های اقتصاد خانوارها به شدت شکننده شده است ...
به هرحال، دلایلی که در ابتدای بحث به عنوان فلسفه تشکیل خانواده برشمردم در حال کمرنگ شدن است.

قشری که با عنوان طبقه متوسط خوانده می شود، پس انداز های خود را در چه بازارهایی هزینه می کند؟ آیا اساساً پس اندازی برای آنها باقی مانده است؟
باز هم باید درباره دهک ها صحبت کنیم. متاسفانه به دلیل آنکه در ایران، بازار سرمایه یا بازار اعتباراتی که سرمایه خرد خانوارها را جمع کند وجود ندارد، تنها امید خانوارهای قشر متوسط بازار مسکن است و آنها پس اندازهایشان را در این بازار و برای ساخت و ساز سرمایه گذاری می کنند. این در حالی است که بازار مسکن برای این سرمایه گذاران کوچک بسیار خطرناک و به طور کلی بازار خوبی نیست. شاید اگر این افراد سرمایه های خرد خود را در بازار سهام به دست کارآفرینانی می سپردند که آنها این سرمایه را وارد چرخه تولید کنند و سود سهام به آنان بپردازند، برای اقتصاد ملی و تامین هزینه های خانوارها نیز بسیار مفید بود. اینک این پس انداز به بازارهایی می رود که بسیار پر ریسک و دارای نااطمینانی های فراوان است. مانند بازار ارز و سکه که خانوارها تخصصی در این بازارها ندارند. آنهایی که از بازار ارز و سکه نفع می برند، خانوارها نیستند. اگر بازارهای مالی تکامل پیدا کنند، خانواده ها می توانند، پس اندازهای خرد خود را به این بازارها سرازیر کنند نه در بازار ارز و سکه. آنچه اهمیت دارد این است که این بازارها یا نهادهای مالی چنان تکامل پیدا کنند که خانواده ها بتوانند با اطمینان پس اندازهای خردشان را ماهانه به این بازارها تزریق کنند و بر اساس بازدهی های مسلم و قطعی که سرمایه گذاری در این بازارها دارد، زندگی خود را شکل دهند. بنابراین هر قدر که بازارهای مالی و پولی ثبات داشته باشند افراد می توانند بر اساس بازدهی سرمایه و تعیین درآمدهای دائمی وضعیت خود را سامان دهند. به هر صورت دهک هایی که ما راجع به آنها صحبت می کنیم، پس اندازی در اوضاع فعلی ندارند. پیش از این نیز که از پس اندازی برخوردار بودند، این پس اندازها به مسیرهای درستی هدایت نمی شد. بنابراین نمی توانستند از پس اندازهایشان به میزان کافی بهره ببرند. 

آیا می توان تخمین زد که خانواده ها در طبقه متوسط معمولاً پس از چند سال کار کردن می توانند یک واحد مسکونی متناسب با تعداد فرزندان شان خریداری کنند؟
مطالعات نشان می دهد چنانچه مرد و زن، هر دو شاغل باشند در پنج، شش سال اول زندگی می توانند، واحدهایی را با زیربنای حداقلی خریداری کنند. طبق نتایج سرشماری سال 1390 حدود 26 درصد از 21 میلیون خانوار در منازل استیجاری زندگی می کردند و سایرین، دارای واحدهای مسکونی بودند. در این سال بالغ بر 64 درصد دارای واحد ملکی، هفت درصد در خانه های رایگان (خانه های والدین) و 5/1 درصد در خانه های سازمانی زندگی می کردند.

نکته دیگری که وجود دارد این است که خانواده ها اکنون به مرحله خودتنظیمی رسیده اند و به همان یک یا دو فرزند اکتفا می کنند آیا این امکان وجود دارد که دولت به عنوان مشوق افزایش جمعیت و خانواده ها در این مورد به نقطه مشترک برسند؟ یعنی خانواده ها بپذیرند که در ازای مشوق هایی که دولت در اختیار آنها قرار می دهد، فرزندان بیشتری داشته باشند؟
من این همگرایی را پیش بینی نمی کنم. واقعیت ملموس زندگی این است که خانواده ها از عهده تامین هزینه های یک فرزند هم بر نمی آیند. دولت چه کارهای اساسی و رفاهی توانسته به انجام برساند؟ فرصت های شغلی قابل توجهی ایجاد کرده است؟ از افزایش تورم جلوگیری کرده است؟ در پایان باید در نظر داشت که وضعیت کنونی اقتصاد ایران به گونه ای است که یک خانواده با یک نان آور نمی تواند امورات خود را تنظیم کند. یک خانوار باید دو نان آور داشته باشد. یعنی درآمد زن و شوهر یا حضور زن و شوهر در بازار کار حالت تکمیلی دارد نه جانشینی. حالت تکمیلی به این معناست که هر دو باید در تلاش معاش باشند تا بتوانند زندگی خود را بگذرانند. حالت جانشینی به این صورت است که ورود یکی به بازار، اهمیت اشتغال و نقش درآمدی دیگری را در خانواده کمرنگ سازد.

"تجارت فردا"


آدرس ایمیل فرستنده : آدرس ایمیل گیرنده  :

نظرات کاربران
ارسال نظر
نام کاربر
ایمیل کاربر
شرح نظر
Copyright 2014, all right reserved | Developed by aca.ir