راهگذر شمال جنوب یا جنوب شمال؟

اقتصاد ایرانی: برای اولین بار اجلاس مشترک ایران، روسیه و آذربایجان در باکو برگزار شد (هشتم آگوست)، اجلاسی که به اعتقاد رئیس جمهور آذربایجان فصل نوینی در روابط سه کشور ایجاد می کند. این اجلاس سه جانبه به گفته "الهام علی اف" در دیدار روسای جمهور آذربایجان و ایران در تهران طرح ریزی شده بود تا به بررسی جوانب همکاری بین طرفین به خصوص در حوزه ترانزیت و سایر موضوعات پرداخته شود.

روسای جمهور ایران و روسیه که برای هشتمین بار با یکدیگر دیدار می کردند نیز پیش از آغاز نشست سه جانبه با یکدیگر به گفتگو پرداختند و بر توانمندی های موجود برای اجرای طرح های دوجانبه و سه جانبه با محوریت اقتصادی، بازرگانی و حمل و نقل تاکید کردند و گفته می شود دور دوم این نشست در تهران برگزار خواهد شد.

با نگاهی به بیانیه مشترک طرفین در پایان نشست به نظر می رسد بهبود روابط ایران و آذربایجان پس از چندین سال تنش، یکی از دستاوردهای مهم این اجلاس می باشد. در ادامه بیانیه مشترک و اهداف روسیه برای حضور در این اجلاس بررسی خواهد شد.

 ابعاد بیانیه مشترک اجلاس سه جانبه باکو

در  این بیانیه طرفین ضمن حمایت از برنامه جامع اقدام مشترک در خصوص وضعیت برنامه هسته ای ایران، بر ضرورت گسترش همکاری های بانکی، انتقال فناوری و تجهیزات، اتصال شبکه برق و خطوط حمل و نقل و ارتباطات و نیز اهمیت رایزنی های دوجانبه و سه جانبه برای مقابله مؤثر با تروریسم تأکید کردند.

در کنار مبارزه با تروریسم یکی از موارد مهمی که به آن اشاره شد و بدون شک مورد توجه روس ها در شرایط کنونی می باشد، توجه به راهگذرهای مطمئن بود که در این بیانیه نیز آمده است: "کریدورهای ترانزیتی امن و قابل اعتماد، ایجاد فرصت های جدید جهت توسعه منطقه و رفاه مردم آن را تسهیل خواهد نمود، با تأکید مجدد بر تعهد خود بر متنوع سازی مسیرهای حمل و نقل و وسایل ارسال کالا براساس اصول اقتصاد بازار، رقابت آزاد و منافع متقابل".

در این بیانیه همچنین بر تصویب و نهایی شدن هرچه سریعتر کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر تاکید شده است. از دیگر موارد مطرح شده موضوع حمایت و تشویق سرمایه گذاری بود که بر ضرورت حمایت از شرایط مطلوب من جمله ارتقاء همکاری های بانکی سه کشور در جهت اجرای پروژه های سرمایه گذاری و جذب فناوری های جدید تأکید شد.

با نگاهی به موارد مطرح شده در این بیانیه از یک سو می توان گفت که این موضوعات بسیار طلایی و مهم است، از سوی دیگر اما باید پرسید به چه میزان قابل اجرا می باشد. ایران و روسیه در حوزه انرژی رقیب یکدیگر محسوب می شوند و عملا نمی توانند با یکدیگر همکاری داشته باشند، اما در خصوص راهگذر میان دو کشور که در این بیانیه نیز شاهد آن هستیم که بر شمال-جنوب تاکید شده است، روس ها همواره به دنبال کریدوری برای صادرات کالاهای خود می باشند و چه مسیری بهتر از آب های آزاد جنوب ایران. موضوع این کریدور ترانزیتی سال های سال است که مطرح می باشد؛ اما همواره عده ای از کارشناسان و صاحب نظران معتقد هستند این کریدور نباید صرفا شمال-جنوب خوانده شود که می توان از آن با عنوان جنوب-شمال نیز یاد کرد. بدین معنا که مسیری برای صادرات جمهوری اسلامی ایران، هندوستان و دیگر کشورهای آسیایی به روسیه و دیگر کشورهای اروپایی باشد. شاید مطرح شدن همین فلش معکوس است که سبب شده این موضوع همواره تنها در حوزه سخن باقی بماند و عزمی از سوی همسایه شمالی برای سرمایه گذاری در حوزه ترابری ریلی و جاده ای مشاهده نشود. اما به نظر می رسد با توجه به شرایط کنونی فدراسیون روسیه در منطقه و جهان که تمایل دارد از انزوا خروج کند از یک سو و فضای پسابرجام در جمهوری اسلامی ایران، تهران می تواند با به کارگیری سیاستی صحیح از حس رقابت روس ها با طرف غربی بر اساس منافع ملی خود بهره برداری نماید. در ادامه به وضعیت کنونی همسایه شمالی و چرایی استقبال از بازارهای ایران اشاره می شود. 

 تلاش روسیه برای خروج از انزوا

بحران اوکراین، شکل گیری و تشدید تحریم ها علیه روسیه، تقابل کرملین با غرب در کارزار سوریه سبب شد تا میان سال های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ انزوا بر سیاست خارجی سرزمین تزاری سایه افکند، انزوایی که با تقابل این کشور با ترکیه شدت بیشتری گرفت. روس ها که تمامی تمرکز خود را بر اتحادیه اوراسیایی و یا سازمان بریکس بنا نهاده بودند، اما هوشمندانه دریافتند که برای حفظ و افزایش قدرت در نظام بین الملل می بایست از تقابل با نظام بین الملل با حفظ منافع و ارزش هایشان بکاهند و از انزوا خارج شوند. از این رو طی سال ۲۰۱۶ شاهد دیدارها و تماس های تلفنی گسترده رئیس جمهور و وزیر خارجه فدراسیون روسیه با همتایان آمریکایی و اروپایی بودیم. این سیاست تنها به غرب منتهی نشد و آنها علاوه بر توجه به شرق آسیا با همتایان خود در منطقه غرب آسیا روابط خود را گسترده تر کردند. روس ها که در موضوع سوریه وارد میدان شده اند نه تنها با متحد خودشان در این کارزار (ایران) روابط خود را حفظ کرده اند بلکه درصدد بهبود روابط با کشورهای مقابل خود نظیر ترکیه و عربستان نیز هستند.

روسیه به دنبال گسترش بازارهای اقتصادی

تحریم های غرب علیه روسیه در ۲۹ جولای ۲۰۱۴ فشار اقتصادی بالایی را بر کرملین وارد کرد؛ اگر چه غرب و آمریکا می پنداشتند که با این بسته تحریمی مشترک می توانند در مقابل سیاست های روسیه در اوکراین و سوریه ایستادگی کنند، اما حمایت مردم و دومای روسیه از سیاست های دولت سبب شد که روس ها از مواضع خود عقب نشینی نکنند و نهایتا از برگ اقدامات تروریستی داعش استفاده کنند و در مسیر مقابله با تروریسم برای ائتلاف با غرب موقعیت خود را بهبود دهند. اما روس ها که طی سالیان گذشته هزینه های بسیاری را متحمل شده اند، تلاش دارند روابط دوجانبه و چندجانبه خود را افزایش دهند و به فرصت سازی برای ارتقاء موقیعت اقتصادی و سیاسی خود در منطقه و بین الملل مبادرت ورزند. از همین روست که شاهد هستیم علی رغم آنکه بیش از شانرده سال است که موضوع راهگذر (کریدور) جنوب-شمال مطرح است، در این زمان آنها از این طرح استقبال می کنند. اما در این میان سوالی مطرح است که این گذرگاه شمال به جنوب است و یا جنوب به شمال؟

بررسی تراز اقتصادی روسیه و ایران طی سال های گذشته:

آمارهای سازمان توسعه و تجارت نشان می دهد که روسیه جزء پنج مبدا مهم وارداتی به ایران محسوب می شود در حالی که ایران علی رغم فرصت هایی که پس از تحریم روسیه در حوزه میوه و پس از آن حذف ترکیه به واسطه تقابل با روسیه برخوردار بوده است نتوانسته میزان صادرات خود را افزایش دهد و هم چنان این همسایه شمالی که پهناورترین کشور جهان می باشد در لیست ده کشور نخست در حوزه صادرات ایران قرار ندارد. در همین رابطه می توان به آخرین آمارهای گمرک اشاره کرد که صادرات ایران به روسیه در سه ماهه ابتدای سال جاری نسبت به سه ماهه ابتدای سال قبل، به لحاظ وزنی ۷۱.۵۶ درصد کاهش و به لحاظ ارزشی ۴ درصد کاهش را تجربه کرده است که نشان می دهد، سیاست های دولت برای تسخیر بازار روسیه از سوی صادرکنندگان ایرانی علیرغم تاکیدات مقامات ارشد دو کشور، چندان رضایت بخش و اثربخش نبوده است. بر این اساس، میزان صادرات ایران به روسیه در سه ماهه ابتدای سال جاری به لحاظ وزنی ۵۷ میلیون و ۸۰۵ هزار و ۲۷۳ کیلوگرم بوده که این رقم در مدت مشابه سال قبل، معادل ۲۰۳ میلیون و ۲۶۲ هزار و ۸۴۶ کیلوگرم بوده است، ضمن اینکه به لحاظ ارزشی صادرات ایران به این کشور در زمان یاد شده، معادل ۴۶ میلیون و ۹۴۵ هزار و ۸۵۵ دلار و در مدت مشابه سال قبل ۴۹ میلیون و ۱۳۷ هزار و ۹۰ دلار بوده است. همچنین میزان واردات ایران از روسیه نشانگر آن است که واردات از این کشور در سه ماهه ابتدای سال جاری ۲۵۹ میلیون و ۵۱۰ هزار و ۵۰۱ کیلوگرم بوده که ارزشی معادل ۵۳۹ میلیون و ۵۴۶ هزار و ۲۴۱ دلار داشته است که این رقم، تراز منفی تجارت ایران و روسیه را نشان می دهد. در عین حال، میزان واردات ایران از روسیه در سه ماهه ابتدای سال ۹۴ نیز حکایت از آن دارد که میزان واردات ایران به لحاظ وزنی ۳۳۱ میلیون و ۱۱۵ هزار و ۵۳۲ کیلوگرم معادل ۱۴۳ میلیون و ۱۳۷ هزار و ۳۷۴ دلار بوده است.

این آمار در حالی است که نایب رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و روسیه معتقد است با سرمایه گذاری و ظرفیت سازی صحیح اگر دولت در ایران بتواند تنها ده درصد سهم واردات محصولات کشاورزی و مواد غذایی و مصرفی روسیه را به خود اختصاص دهد، ارزش آن ۴.۳میلیارد دلار می شود که رقم قابل توجهی است.
 
فرجام:

همکاری با فدراسیون روسیه همواره فرصت بسیار طلایی می تواند برای جمهوری اسلامی ایران باشد و از این رو گسترش همکاری های دو جانبه و چند جانبه با این کشور برای تهران و مسکو مفید و ضروری می باشد. تامل بر فلش جنوب به شمال این کریدور به معنای نفی این موضوع نیست، بلکه بدان معناست که تلاش شود همکاری های اقتصادی نیز همچون همکاری های نظامی دو سویه باشد. از این رو ضروری است که با توجه به چشم انداز نظام و فرمایشات مقام معظم رهبری مبنی بر اقتصاد مقاومتی که تبیین کننده مبانی استراتژیک توسعه صنعتی، معدنی و تجاری است، دولت میان صادرات و واردات توازنی منطقی و صحیح برقرار نماید و از این فرصت در راستای منافع ملی جمهوری اسلامی ایران استفاده شود و شاهد گسترش حجم مبادلات میان دو کشور ایران و روسیه باشیم.

 

منبع: دیدبان روسیه