بازار کار ایران، همچنان مردانه

اقتصاد ایرانی: مشارکت اقتصادی زنان در جامعه و حضور آنها در جایی که پیش تر ملک طلق مردان تلقی می شد، پدیده یی دیرپا در ایران نیست. تا همین یک دهه پیش سخت بود تصور اشغال برخی جایگاه های شغلی توسط زنان و هر چند این روزها می شود زنان را در همه موقعیت های شغلی همپای مردان مشاهده کرد، آمارها نشان می دهند نرخ بیکاری در میان زنان، به ویژه زنان جوان و بیش از همه در میان زنان جوان تحصیلکرده، بالاتر از سایر گروه های جنسیتی و سنی است. در واقع بر خلاف نظراتی که می گویند در آینده نه چندان دور بازار کار در ایران زنانه می شود و مردان بسیاری خانه نشین، به نظر می رسد باید از خانه نشینی مردان و زنان، هر دو، سخن گفت.

به گزارش تعادل، زنانه شدن الگوی کار معلول برخی شرایط خاص جامعه ایرانی است و البته همزمان، خود علت ایجاد برخی تغییرات در الگوی زیست جامعه ایرانی هم خواهد شد. اکنون، با ورود تعداد بیشتری از بانوان به بازار کار، می توان از منصفانه تر و برابر تر شدن الگوی بازار کار سخن گفت نه زنانه تر شدن آن. برابرتر شدن الگوی بازار کار به این معنی است که فرصت های در دسترس برای هر دو جنس مساوی باشند، نه اینکه الزاماً این یا آن جنس دست بالا را در بازار کار داشته باشد.

افزون بر این، برخی شواهد هم حکایت از آن دارند که تغییرات در الگوی جنسیتی بازار کار به شدت تابع شرایط اقتصادی جهان هم هست. یکی از داده های بانک جهانی نشان می دهد مشارکت زنان سراسر جهان در بازار کار در حدود سال ۲۰۰۰ میلادی به بالاترین سطح خود رسیده و در سال ۲۰۰۸ نیز پس از وقوع بحران مالی در اقتصاد جهان، به کمترین میزان از سال ۱۹۸۰ رسیده است و حتی امروز نیز نتوانسته به اوج خود در سال ۲۰۰۰ برگردد.

فضای جنسیت زده اشتغال

خاطره درج آگهی های جذب نیروی کار مونث در بنگاه های بخش خصوصی که بر داشتن ویژگی های فیزیکی خاص فیزیکی افراد مانند قد آنها تاکید داشتند، هنوز هم از اذهان پاک نشده است. نیروی انتظامی با این بنگاه های اقتصادی برخورد کرده و به نظر می رسد که درج آگهی های جذب نیرو به این ترتیب دیگر ممکن نباشد، اما بسیاری از بانوان می دانند که داشتن برخی ویژگی های فیزیکی هنوز هم پیش شرط استخدام شدن در بسیاری بخش های بازار کار در ایران است. جنسیت زدگی و نگاه به زنان به عنوان ابژه های جنسی اما ریشه در ایران ندارند و البته تنها در قالب بازار کار هم ظاهر نمی شود. به عنوان تنها یک مثال، نتایج برخی پژوهش های روانشناسی اجتماعی نشان می دهند که زنان در قیاس با مردان لبخندهای مصنوعی بیشتری می زنند یا به عبارت دیگر «بیشتر لبخند به لب دارند»، چراکه جامعه از آنها انتظار دارد در موقعیت های مشابه، بیشتر از مردان لبخند بزنند تا محبوب تر باشند.

فارغ از آن دسته از کلیشه های جنسیتی که زنان را برای حضور در محیط کار خندان تر و جذاب تر می خواهند، می توان به دیگر خصیصه های جنسیت زدگی در بازار کار هم اشاره کرد. افزون بر اینها می توان به ویژگی های اجتماعی خاص ایران هم اشاره کرد که می تواند اوضاع را متفاوت از آن چیزی کند که طرفداران جنسیت زدایی خواهان آن اند و البته، به عنوان عاملی که اساساً می توان اجتماعی قلمدادش کرد، استلزامات اقتصادی هم داشته باشد. به عنوان مثال، گرایشات مذهبی در ایران موجب می شوند برخی مشاغل حرفه یی به صورت کامل یا به صورت عمده در اختیار زنان باشند، مانند متخصص زنان و زایمان و پرستاران.

تبعیض مثبت به نفع مردان

اما آیا زنانه شدن بازار کار که به نوبه خود معلول برخی ویژگی های خاص جامعه ایرانی است، نمی تواند تاثیراتی ویژه بر بازار کار بگذارد؟ پاسخ به نظر می رسد که مثبت باشد. آمارهای مرکز آمار ایران نشان می دهند که بازار کار در ایران، بر خلاف برخی تصورات، هنوز هم مردانه است. در سال ۱۳۹۳ نرخ بیکاری جوانان ۱۵ تا ۲۴ ساله ۲۵.۲ درصد بوده که نرخ بیکاری مردان ۱۵ تا ۲۴ ساله ۲۱.۳ درصد و نرخ بیکاری زنان ۱۵ تا ۲۴ ساله ۴۳.۸ بوده است. این آمار را چنانچه در کنار آمار مربوط به نرخ مشارکت اقتصادی بگذاریم که حدود ۳۸ درصد است، می توانیم نتیجه بگیریم که بخش بزرگی از شاغلین در بازار کار ایران، مردان هستند. این یعنی بازار کار ایران مردانه است و همچنان این مردان هستند که بار معیشت خانوار را بر دوش می کشند.

از سوی دیگر، آمارها نشان می دهند که دستمزد زنان شاغل، پایین تر از دستمزد مردان شاغل است و این موضوعی است که می تواند در بلندمدت بر الگوهای بازار کار تاثیر بگذارد. طرفداران کاهش شکاف جنسیتی، به عنوان یکی از اصلی ترین شکاف های میان دو جنس، روی برابری دستمزدها انگشت می گذارند و می گویند باید کاری کرد که دستمزد زنان و مردان برابر شود. با این همه، روی دیگر سکه کمتر دیده شده است: فارغ از هرگونه ارزش گذاری تقاضای دستمزد کمتر زنان هر دلیلی هم که داشته باشد، در نهایت به تصاحب موقعیت های شغلی توسط زنان می انجامد چرا که زنان معمولا کارهایی را قبول می کنند که مردان به دلیل پایین بودن میزان دستمزدها حاضر به پذیرش آن نیستند. از طرف دیگر، آنچنان که برخی تئوری های اقتصادی (مانند مکتب اتریش در اقتصاد) می گویند، زمانی که دستمزدها پایین می آیند، اشتغال افزایش پیدا می کند و البته سطح دستمزد انحصاری در بازار کار هم به دستمزدهای پایین تر خو می گیرد، موضوعی که در مجموع به ضرر مردان و به نفع کارفرمایان است.

در ایران، کسانی توصیه کرده اند که –به زعم آنان- معضل پر رنگ شدن حضور زنان در موقعیت های شغلی، با طرفداری از مردان حل و فصل شوند. این دسته احتمالاً بدون آنکه بدانند از «تبعیض مثبت» استفاده کرده اند: شیوه یی برای احقاق حقوق پایمال شده گروه های آسیب دیده و کمتر برخوردار که امروز در بسیاری از کشورهای جهان و در باب موضوعات مختلف موضوعیت دارد. به عنوان مثال، در برخی کشورها زنان و افراد رنگین پوست، برای تصدی و نشستن در جایگاه های رقابتی، از شانس بیشتری برخوردارند تا از این طریق، اجحاف تاریخی علیه آنها جبران شود. فارغ از اینکه تبعیض مثبت موافقان و مخالفان خود را دارد، آنچه در مورد شکاف جنسیتی در ایران جالب توجه است این است که تبعیض مثبت نه به نفع زنان، که به نفع مردان در جریان است. سهمیه بندی جنسیتی رشته های دانشگاهی به نفع مردان و نیز سهمیه بندی جنسیتی در استخدام ها، نمونه هایی از این تبعیض مثبتند.

در این شرایط اما باور ناپذیرتر از همه آن است که سخن از خانه نشینی مردان زده شود. همین چند روز پیش بود که رسانه ها سخنانی را در مورد افزایش تعداد مردان خانه نشین در سال های پیش رو انعکاس دادند که چند به واقع رو به افزایش است، با آمارهای کنونی در مورد نرخ مشارکت اقتصادی زنان همخوانی ندارد. در واقع، رجوع به آمارهای نرخ مشارکت اقتصادی گویاترین توضیح در این مورد است. آمار نرخ مشارکت اقتصادی نشان می دهد که در ایران، هم مردان بسیاری خانه نشینند و در فعالیت های اقتصادی مشارکت ندارند هم زنان بسیاری و البته نرخ خانه نشینی در میان زنان بیشتر از مردان است.