ایران و عراق بازیگران اصلی تولید نفت

اقتصاد ایرانی: پیشرفت های اخیر فناوری به همراه انقلاب شیل در ایالات متحده امریکا، چشم انداز جهانی انرژی را به کلی تغییر داده است. امریکا که زمانی به عنوان بازار اصلی نفت و گاز صادرکنندگان محسوب می شد این روزها به رقیب عربستان سعودی در تولید نفت و رقیب قطر و استرالیا در گاز مایع طبیعی (ال ان جی) در صادرات تبدیل شده است. سارا وخشوری کارشناس امنیت انرژی و مطالعات خاورمیانه در مقاله یی با عنوان «چشم انداز انرژی خاورمیانه در سال ۲۰۳۰این مساله را تحلیل و بررسی کرد. در سال ۲۰۱۵ تولید نفت امریکا می تواند به رقم تاریخی ۹.۶ میلیون بشکه در روز برسد که آخرین بار در سال ۱۹۷۰ رسیده بود. تا سال ۲۰۱۷ پیش بینی می شود ۵ میلیون بشکه به تولید نفت امریکا اضافه شود. این افزایش تولید نفت نامتعارف منجر به بروز نگرانی هایی در مورد دوام این شرایط برای کشورها و مناطق تولیدکننده نفت به ویژه کشورهای صادر کننده نفت خام (اوپک) و خاورمیانه شد. همچنین نگرانی هایی در مورد تاثیر نفت و گاز شیل در این شرایط بر قیمت های جهانی و ادامه دار بودن این مازاد عرضه در درازمدت وجود دارد. وخشوری در این مقاله سناریوهای مختلف تولید نفت خاورمیانه تا سال ۲۰۳۰ را بررسی و ایران و عراق را جزو مهم ترین بازیگران در این زمینه قلمداد کرده است.
به گزارش تعادل به نقل از انستیتوی اینترپرایز امریکا حجم ذخایر نفتی جهان حدود ۱.۵ تریلیون بشکه برآورد می شود. تقریبا ۷۳ درصد از این میزان در کشورهای عضو سازمان اوپک قرار دارد. ۵۲ درصد در کشورهای حاشیه خلیج فارس و حدود ۱۴ درصد در کشورهای امریکای شمالی است. گفته می شود نفت امریکا تنها ۲ درصد از ذخایر نفتی جهان را تشکیل می دهد. به نظر می رسد تولیدکنندگان حاشیه خلیج فارس قصد دارند سهم خود را برای عرضه در بازار نفت حفظ کنند اما این امر نیاز به سرمایه گذاری های کلانی در بخش انرژی دارد. تولید نفت و گاز در امریکای شمالی به سرعت رو به افزایش است و این بدین معناست که واردات آسیا از خاورمیانه باید آنقدر افزایش پیدا کند تا این وضعیت به تعادل برسد. به علاوه شدت و میزان مصرف انرژی در خاورمیانه به خصوص به خاطر رشد جمعیت و اتلاف انرژی رو به افزایش است. پیش بینی می شود رشد مصرف انرژی در این منطقه در دهه های آینده از نرخ رشد در مناطق صنعتی پیشی خواهد گرفت؛ وجود یارانه ها نیز به این افزایش کمک خواهد کرد.

خاورمیانه تولیدکننده کلیدی خواهد بود
هزینه پایین تولید نفت در منطقه خاورمیانه به این ناحیه کمک می کند تا همیشه نقش کلیدی خود را در بازار نفت حفظ کند. انتظار می رود تولید انرژی در خاورمیانه تا سال ۲۰۳۰ رشد ۳۳ در صدی داشته باشد. تولید مایعات نیز در این منطقه تا سال ۲۰۳۰ حدود ۱۲ میلیون بشکه در روز افزایش خواهد داشت. نفت با رشد ۱۹  درصدی و گاز با رشد ۶۸ درصدی همچنان سلطه خود را در تولید انرژی حفظ خواهند کرد. خاورمیانه سهم خود را به عنوان صادرکننده بزرگ انرژی در بازار جهانی حفظ خواهد کرد و تا سال ۲۰۳۰ میزان صادرات نفت و گاز خود را ۱۰ درصد افزایش خواهد داد. نفت تا سال ۲۰۳۰  حدود ۹۰ درصد از صادرات انرژی این منطقه را تشکیل خواهد داد. خاورمیانه برای دستیابی به اهداف بلندپروازانه خود در رسیدن به آن ظرفیت تولید و رشد تولیدات خود باید سرمایه گذاری های کلانی انجام دهد. آژانس بین المللی انرژی پیش بینی کرده است که این منطقه برای تحقق اهداف خود به سرمایه یی معادل ۳.۷ تریلیون دلار نیاز دارد که شامل انرژی های تجدیدپذیر نیز می شود تا بتواند سهم خود را در بازار جهانی و تولید حفظ کند.

مصرف انرژی در خاورمیانه رو به افزایش است
رشد جمعیت اصلی ترین دلیل افزایش مصرف انرژی در این منطقه محسوب می شود. اتلاف انرژی که به واسطه یارانه ها تشویق شده است و تاخیر در برنامه های اصلاحی (جز ایران) نیز به رشد تقاضای انرژی در صنعت، حمل ونقل و بخش خانگی کمک می کند. رشد تولید انرژی سرعت خواهد گرفت اما با این وجود پیش بینی می شود سهم منطقه در عرضه همچنان روی ۱۴ درصد باقی بماند. این امر بدین خاطر است که مصرف انرژی منطقه تا سال ۲۰۳۰  حدود ۶۵ درصد افزایش خواهد یافت. سهم خاورمیانه در مصرف انرژی از ۶ درصد در سال ۲۰۱۱ به ۷ درصد در دو دهه بعدی خواهد رسید و تا سال ۲۰۳۰ به ۴ میلیون بشکه در روز خواهد رسید. مصرف انرژی به ازای هر نفر در اعضای اوپک، ۷۵ درصد بیشتر از میانگین کشورهای غیراوپک است و رشد صادرات نفت و گاز از این کشورها را کاهش می دهد. نیروگاه های برق و بخش حمل ونقل دلیل اصلی رشد مصرف انرژی در این منطقه خواهد بود. تقاضای انرژی در بخش برق ۵۸ درصد و در بخش حمل و نقل ۶۳ درصد رشد خواهد داشت. دلیل اصلی تقاضای انرژی در بخش صنعتی کشورهایی نظیر عربستان سعودی و ایران رشد صنعت پتروشیمی در تولید انرژی است.

بازیگران اصلی خاورمیانه عربستان سعودی، عراق و ایران
عربستان سعودی، عراق و ایران اصلی ترین بازیگران منطقه محسوب می شوند چراکه از بیشترین میزان ذخایر برخوردارند و با کمترین هزینه می توانند این ذخایر را برداشت کنند. عربستان که همیشه اصلی ترین بازیگر میدان بوده اما ایران و عراق نیز همیشه در تلاش برای افزایش میزان تولیدات خود بوده اند. به نظر می رسد ایران و عراق تنها کشورهای خاورمیانه باشند که بتوانند میزان تولیدات خود را به مقدار چشمگیری افزایش دهند؛ این بدین خاطر است که رشد تولیدات تا حد زیادی به میزان ذخایر موجود و هزینه برداشت بستگی دارد و ایران و عراق از این لحاظ نسبت به سایرکشورهای منطقه در بهترین وضعیت قرار دارند. البته با تمام این احوالات، چالش های درونی و بیرونی بسیاری مانع رشد تولیدات این دو کشور شده است.

 ۵.۹میلیون بشکه در روز، هدف تولید عراق برای ۲۰۱۷
عراق پس از عربستان سعودی، ونزوئلا، کانادا و ایران، پنجمین دارنده بزرگ ذخایر نفتی جهان است. حدود ۹۰ درصد از ذخایر این کشور به دلیل مشکلاتی نظیر جنگ و تحریم هنوز کشف نشده است. هزینه تولید در عراق یکی از کمترین هزینه های تولید نفت در جهان است اما تولید عراق هیچگاه بالاتر از ۴ میلیون بشکه در روز نرفته است؛ و تنها در چند مدت اخیر عراق توانسته پیشرفت هایی در این زمینه داشته باشد. هرچند عراق چارچوب قانونی مشخصی برای سرمایه گذاری در بخش انرژی خود ندارد اما وزیر نفت این کشور قراردادهای بین المللی بسیاری را در سال های ۲۰۰۸  تا ۲۰۱۰ به امضا رسانده است. اگر این قراردادها به طورکامل و دقیق اجرا شود، عراق باید تا سال ۲۰۱۷ توانایی تولید ۱۲ میلیون بشکه نفت در روز را داشته باشد یعنی سه برابر تولید این کشور در سال ۲۰۱۲ و برابر با عربستان سعودی تولید کند. اما با شرایطی که تاکنون پیش آمده و نحوه پیشروی قراردادها، انتظار می رود تولید هدف برای عراق در سال ۲۰۱۷ حدود ۹.۵ میلیون بشکه در روز باشد. عواملی نظیر کمبود چارچوب قانونی دقیق و جامع برای سرمایه گذاری در عراق، زیرساخت های ناکافی، نیاز به برق، نیاز به آب وگاز طبیعی برای تزریق به سایت های نفتی، رقابت های داخلی در ناحیه کردستان عراق و حملات داعش بر میزان تولیدات عراق تاثیرگذار است.

وضعیت ایران تا سال ۲۰۳۰  
ایران در زمینه ذخایر نفتی رتبه چهارم جهانی را پس از عربستان، ونزوئلا و کانادا دارد. همچنین پس از روسیه، دومین دارنده بزرگ ذخایر گاز طبیعی جهان است. ایران تا سال ۲۰۱۳ حدود ۳.۲ میلیون بشکه در روز نفت و ۵.۶ تریلیون مترمکعب گاز طبیعی تولید می کرد و جزو پنج تولیدکننده برتر نفت وگاز جهان است. سهم صادرات ایران از نفت در بازار جهانی از سال ۲۰۱۲ کاهش یافته است؛ و با وجود میزان زیاد ذخایر این کشور هیچگاه نتوانسته در بازار جهانی گاز سهمی بیش از یک درصد داشته باشد.
بخش صنعت انرژی در ایران با موانع بسیاری مواجه است که از آن جمله می توان به کمبود سرمایه گذاری ها، دسترسی محدود به فناوری های لازم به دلیل تحریم های بین المللی، مصرف بالای انرژی در داخل کشور همچنین برخی سوءمدیریت ها بر منابع انرژی کشور اشاره کرد. یکی از دلایل مصرف بالای انرژی در ایران وجود یارانه های بیش از حد در بخش انرژی این کشور است. هرچند دولت در ژانویه سال ۲۰۱۰  برنامه اصلاح و هدفمندی یارانه ها را در دستور کار خود قرار داد و تلاش کرد یارانه های بنزین، گاز طبیعی و برق را کاهش دهد اما هنوز به موفقیت چندانی در مورد کاهش مصرف انرژی دست پیدا نکرده است. مصرف داخلی انرژی در ایران بین سال های ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۲ رشد ۶۰ درصدی داشته و پیش بینی می شود تا سال ۲۰۳۰ نیز همچنان افزایش پیدا کند.

 ۹۰ روز پس از برداشته شدن تحریم ها
تا پیش از سال ۲۰۱۱ که تحریم ها علیه ایران صورتی جدی به خود گرفت، ایران حدود ۴ میلیون بشکه در روز تولید می کرد و ظرفیت تولید ۴.۵ میلیون بشکه در روز را داشت. اخیرا جمهوری اسلامی ایران به ریاست حسن روحانی تلاش می کند سرمایه گذاری های جدیدی در بخش انرژی انجام دهد و قوانین و قراردادهای جدیدی برای جذب سرمایه گذاران خارجی وضع کند. به علاوه مذاکراتی را با قدرت های بزرگ جهان ترتیب داده تا بتواند تحریم ها را علیه کشور خود بردارد. هرچند اگر ایران به توافق کامل نیز دست پیدا کند، امید چندانی برای برداشته شدن آنی، سریع و کامل تحریم ها نیست. در صورتی که تحریم ها برداشته شود برای ایران حداقل ۹۰ روز زمان می برد تا دوباره به تولید ۳.۵ میلیون بشکه یی خود در سال ۲۰۱۱ برسد، هرچند این امر نیازمند توجه و سرمایه گذاری های فراوانی در این بخش است.

سناریو افزایش حداکثری یا کاهش
سناریوهای مختلفی برای تولید نفت خاورمیانه تا سال ۲۰۳۰ وجود دارد. ایران و عراق در این میان مهم ترین نقش ها را ایفا می کنند. عربستان تاثیر خیلی کمتری دارد چراکه برنامه چندانی برای افزایش تولید خود ندارد اما ایران و عراق چنین برنامه هایی دارند. در سناریو اصلی که من پیش بینی می کنم شاهد افزایش بالای تولید تا سال ۲۰۳۰ خواهیم بود. بر این اساس: ۱- حملات داعش در عراق متوقف می شود، سرمایه گذاری ها در بخش انرژی در عراق ادامه و بدون وقفه پیشرفت می کند. ۲- تحریم ها علیه ایران برداشته می شود؛ و ۳- قیمت های فعلی پایین نخواهد ماند. ادامه روند کاهشی قیمت منجر به کاهش انگیزه در سرمایه گذاری ها می شود و اعضای اوپک در زمینه افزایش میزان تولیدات خود تجدید نظر می کنند. در سناریو مخالف آن که شاهد تولیدات کمتر تا سال ۲۰۳۰ خواهیم بود این وضعیت برقرار است: ۱- تحریم ها علیه ایران برداشته می شود اما وضعیت عراق همچنان در آشوب خواهد بود. ۲- تولیدات ایران به سبب تحریم های بین المللی کم خواهد ماند اما عراق به ثبات خواهد رسید؛ و ۳- وضعیت برای ایران و عراق به همین شکل ادامه خواهد یافت و هیچ کدام آن طور که پیش بینی شده قادر به افزایش تولیدات خود نخواهند بود.