توصیه های یک فیلسوف برای توسعه در اقتصاد ایران

به گزارش روابط عمومی سلسله نشست های «الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت»؛ ششمین سخنرانی از دومین سلسله نشست های «الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت» با موضوع «آیا توسعه بدون تجدد امکان پذیر است؟»  توسط دکتر  محمدجواد صافیان در دانشکده اقتصاد برپا شد.

در این نشست که با حضور دکتر حسن سبحانی، دکتر محمد طیبیان، دکتر محسن یزدان پناه و جمعی از دانشجویان رشته اقتصاد برگزار شد؛ صافیان با شاره به چهار محور بحث خود به طرح موضوع تجدد چیست؟ پرداخت و گفت:« تاریخ مواجهه ایران با تجدد 150 ساله است و شکل محوری آن از جنگ هرات میان ایران و روسیه آغاز شد. در این دوران بود که ما متوجه شدیم قدرتی به وجود آمده که ما دیگر یارای مقابله با آن را نداریم و موضوع تجدد برای ما مسئله شد. اما در این دوران ما قالبا و همواره با تجدد به صورت سطحی برخورد کردیم و هیچ گاه به عمق تجدد نپرداختیم، مگر در موارد استثنایی و آن هم در دهه های اخیر. اما همواره پاسخ های ما به تجدد از میان زرق و برق آمده بود و پاسخ ها کلیشه ای نیز دریافت کردیم که راهگشای مسائل نبوده است.»

این استاد فلسفه غرب در طرح مسئله اینکه آیا می توان توسعه بدون تجدد داشته باشیم، با اشاره به مولفه های مدرنیته تصریح کرد:« تجدد در دوره جدید اروپا در تاریخ خاصی اتفاق افتاده که آن را مدرنیته می نامند. اگرچه لفظ فارسی تجدد همه بار معنایی مدرنیته را منتقل نمی کند. اما دارای مولفه های چون اصالت عقل است. در دوران جدید و در قرن 17 پایه این عقل محوری گذاشته شد و در قرن 18 به اوج رسید. پس عقلانی کردن همه چیز از نشانه های مدرنیته است. بر این اساس  در تجدد  داور نهایی عقل است. هر چیزی را عقلانی  و تجزیه و تحلیل کنیم به گونه ای که عقل ملاک و معیار قرار گیرد. عقل محاسبه گر در همه چیز کاملا روشن همه موضوعات را تبدیل و در مورد آن قضاوت می کند. اما در سنت این عقل همه کار نیست. در سنت عقل سرچشمه هایی دیگری دارد که آبشخورهای بسیاری برای آن ترسیم شده است.»

وی در ادامه گفت: «از سوی دیگر مولفه های تجدد، اصالت فرد است. در مدرنیته همه چیز بر مدار فرد قرار دارد، اما در سنت این قوم و قبیله است که معنا و مبنا قرار می گیرد. در دوران جدید حتی تشکیل دولت هم برای حفظ حقوق افراد است. در حالی که سنت؛ جمع، جامعه، قوم و قبیله را در نظر دارد.»

صافیان در ادامه به مفاهیمی که درون تجدد وجود دارد اشاره و گفت: « در دنیای متجدد مفهوم پیشرفت حضوری جدی دارد؛ این در حالی است که این موضوع در سنت وجود ندارد و به جای آن کمال و کمال طلبی تعبیر شده است که سیر کمال نیز به سوی خداوند متعال ادامه دارد. اما در مفهوم پیشرفت از نگاه تجدد؛ نگاه خاصی به زمان و تاریخ وجود دارد؛ به این صورت که آنچه که در گذشته بوده ناقص و از کار افتاده است. در این مفهوم حرکت تاریخی رو به جلو را شاهد هستیم که شکل آغازین و رشد یافته را  با مفهوم  پیشرفت بیان می کند. این تفکر مبتنی به زمان افقی و رو به جلو است در حالی که در سنت زمان دورانی است و مفهوم عمیق تری هم دارد. »

وی متذکر شد: « مفهوم آزادی نیز از دیگر مولفه های تجدد است زیرا تجددخواهی با آزادی گره خورده است. در این تعبیر افراد باید از هر قید و بند آزاد و آن طور که فکر می کنند عمل کنند. در این تفکر مانع و حد نیز صلب آزادی دیگران است. این مفهوم از آزادی نیز جدید است. به طور مثال آزادی در فرهنگ اسلامی، در بحث هویتی، بنده و برده کس دیگر نبودن معنی می شود که با آزادی در مفهوم تجددخواهانه متفاوت است.»

این استاد دانشگاه با اشاره به مولفه نقادی در تجدد خواهی گفت: « تفکر جدید تفکر نقاد است تا خوب  و بد را تشخیص تا بر موضوع غلبه پیدا کند. این تفکر به دنبال کشف تمامی زوایا است تا احاطه صورت گیرد. اما در تفکر سنتی این متفاوت است و این فرهنگ به دنبال تشخیص سره از ناسر است.»

صافیان ادامه داد:« از این مولفه ها که بگذریم این است که تجدد یک عالم و کلیت است. زیرا فکر می شد این کلیت به صورت تصادفی شکل و یک چیز توهمی به نام تجدد از آن کسب شده است. اما اینگونه نیست و تجدد از یک مبنا و عقلانیت سرچشمه گرفته که مولفه های بسیاری دارد و عالم انسانی خاصی به وجود آورده است که گوته در تراژدی «فاوست» به آن اشاره خوبی کرده است. انسانی که روح خود را به کسب دنیای علوم و سیطره بر همه معانی آن به شیطان واگذار کرد.»

وی تصریج کرد:« در تجدد انسان یک قمار انجام داده است که همان تسلط پیدا کردن هم جانبه فضلی، برای اراده تملک بر همه چیز است. تجدد اراده بر تسلط بر همه عالم است اما در سنت این برنامه ریزی وجود نداشته و جامعه با روند طبیعی پیش رفته است. همین مسئله و تفکر است که باعث شکل گیری جوامع توسعه یافته و یا توسعه نیافته شده است. زیرا اینگونه نبود که سیر حوادث تاریخی، برخی ملت ها را به پیشرفت و ملت هایی را از این دایره عقب بی اندازد. بلکه حاصل تلاش انسان های زیادی بوده است.»

این استاد فلسفه ، اعتیاد و مشکلات معیشتی و اساسا وجود احساس حقارت از مولفه های توسعه نیافتگی ذکر کرد و در بخش دیگر از سخنانش به عوامل توسعه نیافتگی اشاره کرد و گفت:«از ویژگی های توسعه نیافتگی این است که همه چیز به سیاست ختم می شود. این طور تصور می شود که این مجموعه مدیریتی خاص اگر کنار برود همه چیز سر جای خودش باز می گردد. در حالی که این نگاه عامل توسعه نیافتگی است.»

یکی دیگر از مولفه های توسعه نیافتگی موضوع علوم تجربی و توجه به علم است:« به این معنا که برخی علم را فقط برای نتایج می خواهند، این نگاه توسعه نیافته است. زیرا در تفکر تجدد خواهانه و پیشرفت محور، داشتن علم یعنی اضافه کردن علم برای عالم شدن است. زیرا کسی که عالم است فقط به دنبال نتایج نیست. آن چیزی که غرب را غرب کرد با محاسن و معایبش همین موضوع است. این نگاه متجدد، انسانی را  رقم زد که با یک انسان قرن هشتم کاملا متفاوت است.»

صافیان در ادامه با اشاره به بر شماری تجدد و توسعه نیافتگی گفت:« نکته بعدی ضرورت توسعه است. نکته هایی که گفته شد به این معنا است؛ نداشتن توسعه، بد اخلاقی، بی اخلاقی، تخریب فرهنگ، مشکلات فرهنگی و دینی را رقم می زند. انسان توسعه نیافته امروزه در جوامع با مشکلات بسیاری دست به گریبان است. به همین منظور توسعه امروز برای ما یک ضرورت است و دیگر انتخاب نیست.»

این استاد دانشگاه تصریح کرد:« از طرف دیگر شرایط برای بازگشت به جامعه سنتی گذشته هم وجود ندارد. در فضای سنتی با تفکر دینی گاهی این امکان متصور می شود که برگردیم به جوامع بسیط  500 سال پیش. این موضوع یک توهم است زیرا بازگشتن به وضعیت و روابط گذشته منتفی است و باید به آینده نگاه کنیم.»

وی افزود:« البته این طور نیست که راه تجدد راهی باز و هموار باشد اگر می خواهیم توسعه داشته باشیم، توسعه ای که  درون زا نیز باشد؛ این کار با فرمول و دستور عمل ممکن نیست. ولی نکاتی را می شود به آن توجه کرد که یکی از آنها این است که توسعه با آرزو امکان پذیر نیست. ما در کشور بیشتر اهل آرزو هستیم. ما آرزو می کنم همه کسانی که فقیر هستند به غنا برسند. در مقابل این آرزو،  طلب و امید قرار دارد. تفاوت این دو این است که در آرزو نشسته ایم و مبنا وجود ندارد، اما در طلب، دراعماق وجود انسان نیاز و امید شکل می گیرد و مبنا وجود دارد. یکی دیگر از موضوعات نیز، خطر پذیری است البته نه به شکل غیر عقلانی عمل کردن، به معنی عبور از وضعیت موجود است. اگر این جرئت پذیری وجود داشته باشد راه برای رشد توسعه فراهم می شود.»