نقش نفت در اقتصاد مقاومتی

اقتصاد ایرانی: صنعت نفت از موثرترین و بزرگترین صنایع در جهان و به ویژه ایران است. نفت، علاوه بر اینکه منبع عمده تأمین انرژی در دنیای امروز است، نقش مهمی نیز در تعیین میزان قدرت ملی و اعتبار بین المللی کشورهای مختلف ایفا می کند. بخش نفت در اقتصاد ایران سال های زیادی است که عمده درآمد ملی کشور را تامین می کند و در واقع این بخش در اقتصاد کشور نقش مسلط را ایفا می کند.

انرژی به عنوان نیروی محرکه اکثر فعالیتهای اقتصادی جایگاه ویژه ای در توسعه دارد. روند شتابان توسعه اقتصادی و صنعتی درکشورهای جهان تا حدود بسیار زیادی به سطح مصرف انرژی ارتباط می یابد. سبد جهانی انرژی نشانگر این واقعیت است که علی رغم تلاشهای زیاد برای متنوع کردن این سبد، همچنان نفت و گاز مهمترین تامین کنندگان انرژی جهان هستند. ایران به عنوان یک کشور رو به رشد دارای منابع غنی وگسترده ومخازن بزرگ نفتی، معادن عظیم زیرزمینی وپتانسیل بالقوه انرژی، به دلیل همجواری با منابع انرژی دریای خزر و خلیج فارس و نیز دسترسی به آبراه­های بین المللی، برای مبادله انرژی از جایگاه بسیار ویژه ای در جهان برخوردار است . صنعت نفت نیز از موثرترین وبزرگترین صنایع در جهان و به ویژه ایران است. با اینکه سال ها، اقتصاددانان و مدیران ارشد کشور درفکر راهکارهایی برای رفع وابستگی شدید به این بخش بوده اند، هنوز هم عمدتا به صورت خام صادر شده و منبع اصلی درآمدی کشور به شمار می آید.

نقش نفت در اقتصاد ایران

امروزه اکثر اندیشمندان اقتصاد سیاسی اجماع دارند که فرایند توسعه یافتگی سیاسی و اقتصادی و بالطبع امنیت ملی کشورهای صادر کننده نفت تحت تاثیر درآمدهای نفتی و به عبارتی اقتصاد نفتی این کشورها قرار دارد. تاثیر پذیری حیات سیاسی و به طور مشخص امنیت ملی از نفت در چند دهه اخیر نمونه های متفاوتی داشته است. برخی از ویژگیهای صنعت نفت از قبیل وابستگی به فراز و نشیبل تقاضا و مصرف در بیرون از مرزهای ملی، وابستگی صنعت نفت به تکنولوژیهای پیچیده کشورهای صنعتی و شرکتهای چند ملیتی، وابستگی به سرمایه گذار کلان برای اکتشاف و استخراج، کنترل قیمت نفت به وسیله نیروهای بین المللی، گستره و عمق تاثیرگذاری این ماده را بر سرنوشت ملی بیشتر کرده است.

بدین ترتیب می توان گفت وابستگی کشورمان به درآمد نفتی در عرصه اقتصاد بین الملل یک روی مساله است. روی دیگر مساله در تعامل امنیت ملی کشور با درآمدهای نفتی، تاثیری است که نفت در عرصه داخلی بر حیات اجتماعی و اقتصادی دارد. متاسفانه باید اذعان نمود که اگر نفت را از اقتصاد ملی حذف نماییم تمام ارکان حیات اقتصادی و اجتماعی و حتی سیاسی ما شدیدا تحت الشعاع آن قرار می گیرد. تزریق سرمایه به بخش صنعت، واردات کالاهای اساسی، تامین و دستیابی به تکنولوژی جدید صنعتی و نظامی و تامین انرژی داخلی، وابسته به درآمدهای نفتی است. به عبارتی صریح تر امنیت اقتصادی، امنیت اجتماعی و حتی از دیدگاهی فراتر،  امنیت و ثبات سیاسی کشور تحت تاثیر درآمدهای نفتی و به عبارتی اقتصاد نفتی می باشد .

تعریف اقتصاد مقاومتی

مقام معظم رهبری در دیدار با دانشجویان در شهریور۱۳۹۱در توضیح اقتصاد مقاومتی بیان کردند که اقتصاد مقاومتی، اقتصادی است که برای یک ملت، حتی در شرایط فشار و تحریم، زمینه رشد و شکوفایی را فراهم می کند. اقتصادی که در شرایط فشار، شرایط تحریم و در شرایط دشمنی ها باعث رشد و شکوفایی کشور شده و بستر را برای افزایش توسعه اقتصادی و کاهش آسیب پذیری فراهم کند. لازمه چنین اقتصادی باید کارافرینی، تبدیل تهدید به فرصت، حرکت روبه جلو در پیشرفت و مدیریت بهینه توانمندی های اقتصادی در عرصه های مختلف بالاخص انرژی باشد. بنابراین اقتصاد مقاومتی، اقتصادی است که در آن علاوه بر تعامل پویا با دنیای خارج و استفاده از امکانات تجارت آزاد، امنیت اقتصادی کشور حفظ شده و نوسان های محیط بین المللی اقتصادی و تهدیدهای آن، کم ترین تأثیر سوء را در روند بلندمدت متغیرهای کلان اقتصادی داشته باشد.

صنعت نفت تجلی گاه اقتصاد مقاومتی

پیشرانی صنعت نفت در اقتصاد کشور بر کسی پوشیده نیست. به همین نسبت حساسیت این بخش به تغییر معادلات اقتصادی و سیاسی در عرصه بین المللی با سایر بخش ها قابل مقایسه نیست. با نگاه به گذشته این صنعت از حضور استعمارگران در سرزمین کهن ایران و اکتشاف نفت گرفته تا فراز و نشیب های آن که از ملی شدن این صنعت، شکل گیری انقلاب اسلامی، دوران های جنگ، بازسازی، توسعه و تحریم تأثیر پذیری داشته است، اهمیت بی نظیر آن بر همگان روشن است. لذا می توان ادعا کرد که تحقق اقتصاد مقاومتی در ایران بیش از هر بخش دیگری حوزه صنعت نفت را در بر گرفته است. عمده ترین دلیل این ادعا، وابستگی اقتصاد کشور به نفت است. موضوعی که به اعتقاد همگان در اولین اولویت برای تحقق اقتصاد مقاومتی قرار دارد و به همین دلیل سالهاست بر مخاطرات آن تأکید می شود و مضرات وابستگی به اقتصاد مبتنی بر درآمدهای نفتی در موضوع تحریم ها عینیت یافته و برای همگان قابل لمس بوده است.

ابعاد برجسته اقتصاد مقاومتی در صنعت نفت

از ابعاد مهم و مرتبط با اقتصاد مقاومتی در صنعت نفت می توان به اکتشاف، استخراج، تولید و بهره برداری، فرآوری، پژوهش و فناوری، ساخت داخل، منابع انسانی و خصوصی سازی اشاره کرد.

اکتشاف در سیاست های ابلاغی از سوی رهبر معظم انقلاب مورد تأکید قرار گرفته و بر گسترش اکتشاف و شناخت کامل منابع کشور متمرکز است که خوشبختانه می توان در مقایسه با سالهای آغازین اکتشاف نفت با حضور خارجیان در کشورمان، از آن به عنوان انقلابی یاد نمود. لذا کارنامه موفق صنعت نفت در این زمینه، گویای همت والای جهادگران این صنعت در کاهش وابستگی هاست.

همچنین در تشریح استخراج، تولید و بهره برداری می توان گفت: افزایش ظرفیت تولید نفت و گاز علاوه بر اینکه مهمترین مؤلفه در پیشتازی صنعت نفت به منظور تحقق اقتصاد مقاومتی به شمار می رود، در برنامه کاری وزیر محترم نفت جایگاهی ویژه دارد. لذا این مهم بایستی بیش از گذشته به بدنه صنعت القا و فرهنگ مرتبط با آن نهادینه گردد تا ضمن توجه ویژه و بیش از پیش به تولید، طرح های توسعه ای نیز مورد توجه بدنه کارشناسی و مدیریتی این صنعت قرار گیرد. در این بخش نیز صنعت نفت به خودکفایی دست یافته و می توان گفت که دانش فنی آن در حال صدور است.

قبل از تبیین بخش فرآوری، این نکته شایسته یادآوری است که منظور از استقلال به عنوان یکی از دو عنصر شعار اصلی انقلاب اسلامی، نوع پایدار آنست که در برگیرنده ابعاد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و... است. در حوزه اقتصادی این موضوع قابل تفکیک و بررسی است و جنبه استقلال صنعتی بیش از سایر بخشها متوجه صنعت نفت است. تکمیل فرایند اکتشاف تا فرآوری با اندیشه ایرانی، تجلی استقلال صنعتی و ملی کردن حقیقی صنعت نفت است. به عبارت دیگر با تکمیل این فرایند می توان ادعا نمود که صنعت نفت از خام فروشی منابع به سمت ایجاد ارزش افزوده در منابع حرکت نموده و این به معنای تحقق استقلال صنعتی است. از این رو موضوع فرآوری در منابع از طریق توسعه زنجیره ارزش و ایجاد ارزش افزوده با تاکید بر افزایش تولید پتروشیمی و توسعه صنایع پایین دستی - همانگونه که در برنامه وزیر محترم نفت آمده است - از طریق توجه بیشتر به بخش پالایش و پتروشیمی ما را حول محور حذف تدریجی خام فروشی منابع و در مسیر تحقق اقتصاد مقاومتی یاری خواهد نمود.

مؤلفه اساسی پژوهش و فناوری را می توان اثرگذارترین عامل در کاهش وابستگی ها قلمداد کرد. البته این به معنای عدم تعامل بین المللی نخواهد بود و باید اذعان داشت که تبادل تکنولوژیکی به هم افزایی خواهد انجامید. لیکن در شرایطی که دانش فنی مورد نیاز توسعه صنعت به دلایل مختلف از جمله تحریم در دسترس نباشد، حمایت ویژه از این بخش ضرورت بیشتری می یابد. لزوم توجه به این موضوع در سالهای اخیر به دلایل شدت گرفن تحریم ها بیش از گذشته قابل لمس است و موفقیت های صنعت نفت در این زمینه قابل تقدیر است. نمونه این موفقیتها اقدامات برجسته پژوهشی و فناوری سالهای اخیر در حوزه پتروشیمی است که مورد تأیید وزیر محترم نیز قرار گرفته است. بعلاوه آنکه کسب جایگاه نخست فناوری در منطقه بعنوان چشم انداز این بخش در برنامه وزیر محترم نفت مورد نظر بوده و همت والای پژوهشگران صنعت نفت را بیش از پیش می طلبد.

بخش عمده ای از توسعه صنعت نفت وابسته به تجهیزات و اقلام با اهمیت است. این بخش نیز در سالهای اخیر به واسطه شدت تحریم ها دچار آسیب هایی گردیده که حمایت از سازندگان را اجتناب ناپذیر ساخته است. نامگذاری سال۹۱ بنام سال تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی گویای اهمیت این موضوع و لزوم استمرار این حمایت هاست. در این صورت خودکفایی در تأمین تجهیزات و اقلام مورد نیاز پروژه های ملی و به ثمر نشستن آنها را شاهد خواهیم بود. تسهیل در روند شناسایی سازندگان توانمند و در عین حال گمنام، ساماندهی منابع تأمین اقلام متناسب با نیاز پروژه ها، روان سازی جریان اطلاعات بین عرضه و نیاز از جمله برنامه هایی است که به افزایش تعامل با متولیان ساخت داخل منجر خواهد شد.

 نقش سرمایه عظیم انسانی صنعت نفت در دستیابی به اهداف و رسالت متعالی این صنعت بر همگان روشن است. از این رو و با مرور تاریخ صنعت نفت در طول یک قرن گذشته می توان به دانش و مهارت این منبع ارزشمند برای تغییر در رفتار سازمانی و اتخاذ رویکردهای مناسب و تقویت فرهنگ تحقق اقتصاد مقاومتی امیدوار بود. اعتقاد وزیر محترم نفت به نیروی انسانی در برنامه ارائه شده از سوی ایشان، به خوبی گویای نقش برجسته نیروی انسانی در تحقق اهداف این صنعت است. پرداختن به مؤلفه های خلاقیت، کارآفرینی، ابتکار، روزآمدی به عنوان یک الزام، وفاداری و تعلق سازمانی، رضایتمندی کارکنان و... نشان از اعتقاد بالای مدیریت عالی صنعت نفت به نقش نیروی انسانی داشته و بایستی توسط متولیان این بخش الگوسازی و نهادینه گردد.

خصوصی سازی را می توان یکی از ابعاد اقتصاد مقاومتی قلمداد کرد. این مهم در راستای تحقق اصل ۴۴ قانون اساسی در حوزه صنعت نفت به ویژه در بخش پتروشیمی و پالایش پیشرفت بالایی را نشان می دهد. با تکمیل واگذاری ها در حوزه پتروشیمی و نیز شرکتهای گاز استانی و پالایشگاهها، صنعت نفت می تواند نقش برجسته خود را در تحقق اصل ۴۴ قانون اساسی اثبات نماید.

* دکتر مصطفی جوان، استاد دانشگاه شهید بهشتی

تنظیم کننده: سیده فاطمه شعار