چگونه می‌توان ریسک را مدیریت کرد؟
اقتصاد ایرانی: در دهه گذشته و به ویژه در سال های اخیر تعدادی از مشهورترین شرکت های جهان با شکست مواجه شده اند، تحلیلگران دلایل مشابهی برای این اتفاق ارائه کرده اند مانند مدل کسب و کار نامناسب، ساختار قانونی غیر منسجم، حرص و مدیریت ناکارآمد. اما نکته قابل توجهی که اغلب به آن پرداخته نمی شود و عامل تمایز عمده میان سازمان های موفق و شکست خورده است، خط مشی آنها در مدیریت ریسک است.
بسیاری شرکت های بزرگ که ادعا می کنند سابقه خوبی در تحلیل و مدیریت ریسک دارند نیز در عمل در این حوزه ضعیف عمل می کنند. علت چیست؟
برخلاف آنچه بسیاری می گویند، علت مدیریت ریسک ضعیف یا نپرداختن مناسب به این مقوله نیست بلکه این سرنگونی ناشی از پذیرش ریسک های بسیار بزرگ تحت رویکرد مدیریت ریسک به ظاهر امن اما در واقع ناقص است. ما معتقدیم علت را باید در مفاهیم و شیوه های مدیریت ریسک سنتی جست وجو کرد، که اغلب تمایل دارند در مکان های نادرست به دنبال ریسک باشند. ما معتقدیم هرچه تکیه و اطمینان بر مدیریت ریسک سنتی بیشتر باشد احتمال پذیرش خطرات ناخواسته و شکست سازمان در این حوزه بیشتر است.
به گزارش دنیای اقتصاد، این مقاله نشان می دهد که چگونه نواقص کلیدی مدیریت ریسک سنتی را می توان با اتخاذ جایگزین های پیچیده تر برطرف کرد.
طرح دو دیدگاه در حوزه مدیریت ریسک
در طول سال ها دو دیدگاه درمورد نحوه ارزیابی ریسک به وجود آمده است. طرفداران دیدگاه اول که تحت عنوان دیدگاه «عینیت گرا» نامیده می شود معتقدند که ریسک یک ویژگی عینی از جهان فیزیکی است و همراه با هر ریسکی یک احتمال دقیق وجود دارد، درست مانند عدد اتمی دقیقی که اکسیژن دارد. این احتمالات از داده های تکراری تاریخی به دست می آیند که از نمونه های کلاسیک آن می توان به پرتاب سکه یا الگو های آب و هوا اشاره کرد. یک «عینیت گرا» ممکن است بگوید احتمال پرتاب یک سکه به ظاهر نرمال و شیر یا خط آمدن آن براساس اطلاعات حاصل از تعداد زیادی پرتاب سکه، ۵/۰ است.
دیدگاه دوم «ذهنیت گرا» نامیده می شود که در آن ریسک تاحدی به قضاوت ناظر بستگی دارد و یکی از مشخصه های فرآیند مشاهده است نه صرفا بخشی از جهان فیزیکی. در این رویکرد داده های تکراری تاریخی توسط اطلاعات دیگر تکمیل می شود.
اگرچه مثال های کلاسیک مانند پرتاب سکه عمدتا در چارچوب دیدگاه عینیت گرا مطرح می شود اما می تواند به عنوان مثالی برای مقایسه دو دیدگاه نیز به کار رود. برای مثال یک شعبده باز را در نظر بگیرید که سکه ای به ظاهر نرمال را از جیب خود خارج کرده و به شما اجازه می دهد ۱۰ بار آن را پرتاب کنید که پنج بار شیر می آید سپس با شما شرط بندی می کند برسر پرتاب بعدی و احتمال اینکه شیر بیاید یا نه. شما چه احتمالی به این نتیجه اختصاص می دهید؟ احتمالا فرد «عینیت گرا» تنها بر داده های تاریخی حاصل از پرتاب های قبلی و تمام سکه های نرمال دیگر اتکا می کند و احتمال ۵/۰ را به این واقعه اختصاص می دهد. فرد «ذهنیت گرا» برای قضاوت خود تنها به این داده ها اکتفا نمی کند بلکه عواملی مانند هوش، ذکاوت، قابل اعتماد بودن و وضعیت مالی شعبده باز را نیز در قضاوت خود دخیل می سازد. بنابراین ممکن است او احتمالی کاملا متفاوت با ۵/۰ را در نظر بگیرد، شاید احتمالی نزدیک به یک و ناظر دیگر ممکن است براساس قضاوت خود احتمالی کاملا متفاوت را بیان کند.
اگرچه دیدگاه «ذهنیت گرا» به خوبی در برخی محافل پذیرفته شده اما نتوانسته در جهان مدیریت ریسک نفوذ کند، در عوض مدیریت ریسک سنتی دیدگاه «عینیت گرا» را باوجود سه نقص اساسی آن پذیرفته است. اول، اتکای بیش از حد بر داده های تاریخی و در نتیجه عملکرد ضعیف در مورد مسائلی که فاقد داده های تاریخی یا دارای داده های گمراه کننده هستند. دوم، این دیدگاه فضایی برای قضاوت براساس تجربه و تخصص باقی نمی گذارد و هیچ نقش رسمی و دقیقی در این حوزه پیش بینی نشدهاست. سوم، این دیدگاه نوعی حس امنیت کاذب به وجود می آورد چراکه افراد تصور می کنند اقدامات آنها دقیقا منعکسکننده حقایق علمی است.
ربع آخر استثنایی
شاخص ۱ VaR، کمیتی است برای محاسبه حداکثر زیان بالقوه ای که یک سازمان می تواند در بازه زمانی مشخص متحمل شود، پس از محاسبه این کمیت کنترلهای لازم انجام می شود تا در عمل این زیان از سطح مطلوب خود تجاوز نکند. مثلا اگر شرکتی تشخیص دهد که ماکزیمم می تواند روزانه ۱۵ میلیون دلار زیان متحمل شود باید به کمک شاخص var محاسبه کند احتمال اینکه مقدار زیان در این زمان از مقدار پیش بینی شده تجاوز کند چقدر است؟ VaR عامل مهمی در مدیریت ریسک سنتی محسوب می شود و می تواند مثالی مناسب برای نمایش محدودیت های دیدگاه عینیت گرا ارائه دهد.
الگوهای بارندگی تغییریافته
آب و هوا مثالی برای نمایش تفاوت دیدگاه عینیت گرا و ذهنیت گرا در ارزیابی ریسک است. شرکتی را در نظر بگیرید که موفقیت و حتی بقای آن به میزان بارندگی بستگی دارد، مثلا تولیدکننده آب معدنی یا یک شرکت سرمایه گذار کشاورزی، فرض کنید سطح بحرانی بارندگی برای شرکت ۱۰۰۰ میلیمتر در سال است، در حالت ایده آل حداقل برای ۵ تا ۱۰ سال. چگونه می توان ریسک نرسیدن به این سطح از بارندگی را در آینده ارزیابی کرد؟
رویکرد عینیت گرا تنها بر اطلاعات موجود تمرکز دارد و معمولا به ساختار آماری قابل قبولی دست می یابند. در این مثال الگوی بارندگی با توجه به سوابق موجود به صورت توزیع نرمال با میانگین ۸۸۰ میلیمتر و انحراف ۱۶۶ میلیمتر است. با این توزیع، احتمال بارندگی بیشتر از ۱۰۰۰ میلیمتر در هر سال حدود ۲۳ درصد است. احتمال اینکه برای مدت پنج سال به میزان بارندگی ۱۰۰۰ میلیمتر نرسیم ۲۷ درصد است، برای ۱۰ سال حدود ۷ درصد و برای ۳۰ سال حدود (بین سال های ۱۹۷۶ تا ۲۰۰۵) کمتر از ۰۴/۰ درصد است، براساس ارزیابی ریسک عینیت گرا، می توان گفت این احتمال بسیار پایین است.
دیدگاه ذهنیت گرا در این زمینه اطلاعات آماری موجود را با قضاوت درمورد مسائل وسیع تری ترکیب می کند. در این مثال مهمترین مساله چگونگی تاثیر بالقوه تغییرات آب و هوا بر الگوی بارندگی است، - موضوعی که بسیار مورد توجه و بحث است یک ذهینت گرا کار خود را با ارزیابی تخصصی درباره این اثر آغاز میکند.
تخمین های تخصصی نشان می دهد تاثیر آب و هوا بر سطح بارندگی از کاهش ۲۰۰ میلیمتر در سال تا افزایش ۱۰۰ میلیمتر در سال است. ترکیب این ارزیابی تخصصی با اطلاعات تاریخی به توزیع نرمال برای بارندگی سالانه دست می یابد که پهن تر است و تغییرات کمتری نسبت به توزیع نرمال حاصل از اطلاعات تاریخی محض دارد، که میانگین ۸۳۰ میلیمتر و انحراف آن ۲۰۰ میلیمتر است. در این شرایط احتمال اینکه بارندگی کل بالاتر از ۱۰۰۰ میلیمتر در هر سال باشد به ۱۶ درصد کاهش می یابد، یعنی احتمال اینکه به ۱۰۰۰ میلیمتر بارندگی در هر بازه زمانی نرسیم کاملا متفاوت با مورد عینیت گرا است: ۴۲ درصد برای پنج سال، ۱۷ درصد برای ۱۰ سال و ۵/۰ درصد برای ۳۰ سال. همان گونه که مشخص شد، ریسک عدم رسیدن به حد بحرانی بارندگی در دیدگاه دوم پایین است اما نه به پایینی دیدگاه اول. در واقع این احتمال بیش از ۱۰ برابر است.
یادگیری و سپس تعدیل به صورت مداوم
یکی دیگر از محدودیت ها در مدیریت ریسک سنتی (روش عینیت گرا)، گذشته از شیوه تعریف و ارزیابی ریسک، چگونگی پیشگیری و کاهش آن است.
از آنجا که ریسک تنها به وسیله سوابق تاریخی ارزیابی می شود که به تدریج و آهسته تغییر می کند، فعالیت های مدیریت ریسک در چارچوب سنتی، تا حد زیادی ثابت یا استاتیک است و بسیار آرام تغییر می کند. در این رویکرد اطلاعات فراوان تاریخی جمع آوری می شود و براساس آنها قوانین گسترده ای ساخته می شود و کنترل بر اجرای آنها صورت میگیرد، این کنترل ها ادامه می یابد و تا زمانی که با شکست جدی در عمل مواجه نشود اقدامی برای تغییر چارچوب مدیریتی صورت نمیگیرد که دیگر بسیار دیر است به عبارت دیگر یک فرآیند جدی که در آن سیستمی برای نظارت بر رویدادهای جدید وجود ندارد که بتوان با استفاده از آنها بینش خود را توسعه داده و رویکرد و قوانین خود را با آن سازگار کرد.
در مقابل، دیدگاه ذهنیت گرا به طور طبیعی به تعدیل و اصلاح در فعالیت ها مدیریت ریسک منجر می شود. از آنجا که در این دیدگاه برای ارزیابی ریسک همزمان از داده ها و قضاوت استفاده می شود، منطق آن به این گونه است که با ورود داده های جدید یا ظهور قضاوت جدید شیوه ارزیابی ریسک نیز به روز می شود و مهم اینکه این دیدگاه باعث می شود به طور طبیعی فعالیت های مدیریت ریسک در پاسخ به این یادگیری اصلاح و تعدیل شود.
قیمت کالا، به ویژه کالاهای نفتی، مثال مناسبی برای نمایش تفاوت این دو دیدگاه در مدیریت ریسک است. الگوی قیمت محصولات نفتی به خصوص در سالهای اخیر بسیار نوسان داشته است. یک شرکت را در نظر بگیرید که میخواهد کمتر در معرض این تغییرات قرار گیرد. در رویکرد عینیتگرا حجم زیادی از اطلاعات مربوط به قیمت نفت در گذشته جمع آوری می شود و از روی آن مدلی برای رفتار قیمت ساخته می شود و براساس آن نوسانات قیمت در آینده پیش بینی شده و استراتژی های مصون سازی متناسب با آن اجرا می شود.
رویکرد ذهنیت گرا تنها اطلاعات تاریخی در مورد قیمت نفت را در نظر نمی گیرد بلکه به فاکتورهای اساسی که باعث این نتایج میشود نیز توجه میکند. مثلا یک ذهنیت گرا ممکن است بر این ایده باشد که در بلندمدت دو عامل وضعیت اقتصاد جهانی و سیاست های اقلیمی بر قیمت نفت تاثیر می گذارد. هرچه اطلاعات در مورد این دو فاکتور افزایش یابد قضاوت در مورد ریسک تغییرات قیمت نفت نیز تغییر مییابد که طبیعتا منجر به اصلاح استراتژی مصون سازی می شود. مثلا شرکت کار خود را با استراتژی برای سال ۲۰۱۰ بر مبنای داده های تاریخی و قضاوت در مورد وضعیت آینده آغاز می کند. برخی فاکتورها که در تدوین برنامه این سال از آنها استفاده شده مانند سیاست های اقلیمی و اقتصادی پس از پایان سال ۲۰۱۰ در عمل آشکار می شوند و از این اطلاعات برای به روز سازی پیش بینی ها درمورد شرایط اقتصادی، اقلیمی و قیمت نفت در سال ۲۰۱۱ استفاده می شود و استراتژی جدیدی برمبنای آنها تنظیم می شود و این روند برای سال های آتی ادامه می یابد.
همان طور که در مثال بالا مشاهده شد رویکرد عینیت گرا متکی بر مقدار زیادی داده ها تاریخی است و مدلی که براساس این داده ها ساخته شده و نسبت به تغییر شرایط به آهستگی عکس العمل نشان می دهد، در مقابل رویکرد ذهنیت گرا وجود دارد که همزمان داده های تاریخی و فاکتورهای موثر بر آن را در نظر می گیرد و نسبت به تغییر شرایط به سرعت عکس العمل نشان می دهد. این رویکرد ذاتا پویا است یعنی یادگیری و تعدیل به صورت داخلی و اتوماتیک انجام می گیرد.
فضای لازم را برای دیدگاه ذهنیت گرا ایجاد کنید
چه تفاوتی میان واقعیت به تنهایی و واقعیت به علاوه قضاوت برمبنای تجربه و تخصص وجود دارد؟ اولا حقایق به تنهایی نمی توانند راهنمای خوبی در مسائلی باشند که داده های کمی در مورد آنها موجود است و درمورد این گونه مسائل می شود مثال کلاسیک از فردی را گفت که کلید خود را در جایی تاریک گم کرده اما زیر چراغ به دنبال آن می گردد، زیرا آنجا روشن تر است. دوما، اطمینان زیاد به اطلاعات تاریخی منجر به اعتماد به نفس کاذب در نتیجه پذیرش ریسک بیش از حد می شود و سوم اینکه چنین سیستمی دائما از بحرانی به بحران دیگر در نوسان است.
در رویکرد ذهنیت گرا، مقدار و کیفیت داده ها به هر میزان باشد، ریسک می تواند به صورت کمی اندازه گیری شود. در این دیدگاه به جای اینکه تنها بر وقایع مشاهده شده تمرکز شود، ثبات، قابلیت اطمینان و دقت ناظر نیز مورد توجه قرار می گیرد. شناخت اهمیت نقش قضاوت می تواند به رفتاری معقول تر و واقع بینانه تر منجر شود زیرا می دانیم قضاوتی که بر مبنای تجربه و تخصص صورت گیرد کامل نیست و باتوجه به رخداد تجارب یا تخصص های جدید می تواند تغییر کند. نقص های دیدگاه عینیت گرا- تفکر محدود، عدم تمایل به قبول احتمال خطا و عدم توانایی در انطباق با شرایط در حال تغییر- به وضوح نقش مهمی در فروپاشی های مالی اخیر ایفا کرده است. برای مثال شرکت هایی مانند سیتی گروپ ۲ و مریل لینچ ۳ به ارائه وامهای بدون پشتوانه خود ادامه دادند حتی زمانی که شواهدی در مورد وخامت بازار مسکن گزارش شد. چراکه در سالهای اولیه رونق مسکن نرخ بهره همه وامهای مسکن بهطور غیر منتظرهای پایین بود. و این باعث شد بانکداران وموسسات رتبهبندی فرضیات غیر واقعی در مورد نرخ بهره پیشفرض در آینده را وارد مدلهای ارزشگذاری خود کنند. در این شرکت ها علائم هشداردهنده اولیه نادیده گرفته شد و نرخ بهره پیشفرض غیر واقعی تا زمانی که دیگر دیر شده بود تعدیل نگردید. با دیدگاه ذهنیت گرا ممکن است که همه این مشکلات از بین نرود اما به طور قابل توجهی کاهش می یابند، از طریق ارزیابی ریسک جامع تر و واقع بینانه تر و مدیریت ریسک پویاتر و سازگارتر. اقدامات بسیاری برای جلوگیری از شکست و ساختن سیستم قوی تر لازم است که مانع بحران های آینده شود و تغییر از مدیریت ریسک سنتی به رویکرد ذهنیت گرا باید بخشی از این تلاش باشد.
