طلای سیاه دوباره اوج می گیرد؟

اقتصاد ایرانی: بازار نفت طی دو ماه اخیر تحولات مهمی را پشت سر گذاشت تا ثبات نسبی این بازار جای خود را به اوج و فرودی قابل توجه و غیر قابل انتظار دهد. تفاوت دوران اوج و روزهای فرود اما در زودگذر بودن ایام فراز و ماندگاری دوران هزیز است. تحولات سیاسی و اقتصادی جهانی طی چند ماه اخیر به گونه ای رقم خورد تا قیمت نفت به کمتر از ۱۰۰ دلار تنزل کرد. این در حالی است که دو ماه پیش آرامش بازار نفت با آغاز فعالیت گروه تروریستی داعش در عراق بر هم زد.

به گزارش خبرآنلاین، آن روزها قیمت نفت برنت دریای شمال حول ۱۰۵ دلار در هر بشکه نوسانان می کرد و دامنه این نوسانات در حد ۳ دلار باقی مانده بود. به یکباره با آغاز فعالیت گروه تروریستی داعش در عراق شرایط تغییر کرد. این گروه توانست با حمله به برخی شهرهای عراق به میدان های نفتی این کشور دسترسی پیدا کند و این موضوع صادرات نفت یکی از بزرگترین تولیدکنندگان اوپک را تحت تاثیر قرار داد. از سوی دیگر آثار روانی این حمله نظامی همزمان شد با تحولات اوکران و روسیه که این موضوع نیز نا آرامی ها را در منطقه افزایش داد. تاثیر این تحولات بر بازار نفت به حدی بود که بهای نفت روند صعودی را در پیش گرفت و در فضای هیجانی گام برداشت. بهای نفت برنت دریای شمال در این دوره مرز ۱۱۰ دلار را پشت سر گذاشت و تا ۱۱۵ دلار در هر بشکه پیش رفت که حد نصاب ویژه ای طی دو سال اخیر به حساب می آمد. این روزها اما خیلی زود سپری شد تا شرایط دیگری در بازار قم بخورد.

با ورود رسمی آمریکا به مبارزه با داعش و شکل گیری مخالفت جهانی با این گروه تروریستی، روند نزولی بهای نفت آغاز شد. اوضاع در اوکراین هم تا حدودی از تنش فاصله گرفت تا فضای سیاسی تغییر کرده باشد. از سوی دیگر شرایط اقتصادی هم با اوضاع سیاسی هم جهت شد تا قیمت نفت افول کند. افزایش تولید نفت آمریکا و انتشار آمارهایی از وضعیت اقتصادی چین به عنوان مصرف کننده مهم نفت، بازار نفت را تحت تاثیر قرار داد تا قیمت نفت به زیر ۱۰۰ دلار نزول کند و دو رقمی شود. کشورهای صادرکننده نفت در این شرایط تهدید به کاهش سطح تولید طلای سیاه کردند اما این موضوع هم نتوانست قیمت نفت را به مدار سه رقمی بازگرداند. برخی کشورها نظیر عربستان که تاثیر چشمگیری در عرضه نفت دارند، تصمیماتی برای حفظ قیمت اتخاذ مردن اما آنچنان تاثیرگذار نبود. به رغم کاهش تولید روزانه ۴۰۰ هزار بشکه ای عربستان، نفت برنت از ماه ژوئن تا سپتامبر حدود ۲۰ دلار از قیمت خود را از دست داده و به زیر ۱۰۰ دلار در هر بشکه رسیده که پایین ترین قیمت طی دو سال گذشته است. عربستان با تولیدکنندگان نفت خارج از اوپک رقابت دارد و همچنین با دیگر اعضای اوپک در عین همکاری رقابت نیز دارد.

ضعف اقتصادی در چین به کاهش شدید تقاضای نفت منجر شده است. تولید نفت آمریکا در سال جاری به مدد توسعه نفت شیل به بالاترین سطح از سال ۱۹۸۶ رسید و این احتمال می رود در سال آینده با روش جدید تولید در آبهای عمیق به بالاترین سطح کل ادوار برسد. از سوی دیگر افزایش ارزش دلار نیز باعث فشار روی قیمت های نفت شده است. در این شرایط عربستان باید در برابر دیگر اعضای اوپک تعادل را برقرار کند و طی سه سال گذشته این کار دشوارتر از حد عادی بوده است.

تولید نفت لیبی ماه به ماه تغییرات شدیدی دارد. تولید نفت در لیبی به دلیل ناآرامی ها به روزانه ۱۵۰ هزار بشکه رسید اما پس از پایان درگیری ها به حدود ۸۷۰ هزار بشکه در روز بازگشت، اما بازهم اتفاقاتی نظیر شلیک راکت به پالایشگاه های این کشور تولید نفت لیبی را کاهش داد. با توجه به این بحران سیاسی به نظر می رسد تلاش برای از سرگیری فعالیت تاسیسات نفتی زمان ببرد. از سوی دیگر تحریم ها همچنان باعث فشار روی تولید نفت ایران است، اما با توجه به اینکه ضرب الاجل نوامبر برای مذاکره درباره برنامه هسته ای ایران نزدیک است، روزانه یک میلیون بشکه از نفت ایران می تواند ظرف چند ماه آینده به بازار بازگردد و یا اینکه بن بست موجود عمیق تر شود.

همچنین صادرات دولت مرکزی عراق و منطقه خودمختار کردستان ممکن است با تشکیل دولت جدید، رویکرد سازنده وزیر نفت جدید و حملات ارتش علیه داعش افزایش پیدا کند. عراق هدفگذاری تولید نفت تا سال ۲۰۲۰ را همچنان در رقم خوشبینانه ۹ میلیون بشکه در روز نگه داشته اما حتی اگر این رقم به شش میلیون بشکه نیز تنزل پیدا کند، افزایش تولید روزانه سه میلیون بشکه ای این کشور تا این تاریخ نیز باعث کاهش بخش قابل توجهی از سهم دیگر اعضای اوپک خواهد شد. نکته مهم این است که عرضه و تقاضا تنها فاکتورهای موجود در بازار جهانی نفت نیست. عربستان همچنین باید اهداف سیاسی گسترده تری را در نظر بگیرد. آمریکا منتظر کمک عربستان برای اعمال فشار روی ایران به وسیله پایین نگه داشتن قیمت نفت و ارائه نفت جایگزین به مشتریان است.

بحران اوکراین هم از طرف دیگر باعث نگرانی درباره تامین نفت اروپا در فصل زمستان شده است. در چنین شرایطی کویت که معمولا از عربستان در اوپک تبعیت می کند، تولید خود را در ماه سپتامبر به دو میلیون و ۹۰۰ هزار بشکه در روز افزایش داد و ممکن است در ماه اکتبر به سه میلیون بشکه در روز برساند. علی صالح العمر وزیر نفت کویت و عبدالله البدری دبیرکل اوپک هر دو اخیرا گفته اند که انتظار دارند قیمتهای نفت تا پایان امسال مجددا به حالت قبل بازگردد. اما البدری به طور ضمنی گفت در نشست آتی اوپک در نوامبر سقف تولید این سازمان از روزانه ۳۰  میلیون بشکه به ۲۹.۵ میلیون بشکه در روز کاهش خواهد یافت.

کاهش قیمت نفت طی هفته های اخیر کشورهای وابسته به نفت را نگران کرده است. بودجه های نفتی در این شرایط با کسری مواجه خواهند شد و اقتصاد کشورها را با آسیب مواجه می سازند به همین دلیل اوپک برای حفظ حقوق اعضای خود باید به فکر چاره ای در سیاست گذاری های آتی باشد. با این وجود کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس چندان نگران نیستند. صندوق بین المللی پول برآورد کرده که بودجه عربستان برای تامین خود به قیمت ۹۱ دلار برای هر بشکه نفت احتیاج دارد و این رقم برای امارات ۷۳ دلار و برای کویت ۵۳ دلار است.

بودجه ایران در سال جاری نیز بر مبنای نفت ۱۰۰ دلاری بسته شده است و این موضوع نگرانی ها افزاش داده است. موازی با اخبار کاهش قیمت نفت، برخی اخبار از افزایش صادرات طلای سیاه حکایت دارد. از سوی دیگر آمار رشد اقتصادی در بهار امسال نشان داد که تولید نفت افزایش تاثیرگذاری در اقتصاد داشته است.

آمار ماهانه قیمت

قیمت نفت برنت در سال ۲۰۱۳ تقریبا سه دهم درصد کاهش نسبت به سال ۲۰۱۲ داشت و به رقم ۱۱۰ دلار و ۸۰  سنت در هر بشکه رسید اما از ابتدای ژانویه ۲۰۱۴ تا ۱۹ سپتامبر (۲۸ شهریور) با کاهش ۱۱.۲۳ درصدی به ۹۸ دلار و ۳۳  سنت در هر بشکه رسید. بیشترین قیمت هر بشکه نفت برنت در سال میلادی جاری ۱۱۵ دلار و ۷۱ سنت در تاریخ ۱۹ ژانویه و کمترین قیمت آن ۹۷ دلار و دو سنت در تاریخ ۱۵ سپتامبر ثبت شد که چنین دامنه تغییری بسیار کم سابقه است.

روند تغییرات قیمت نفت از ابتدای سال ۲۰۱۴ نشان می دهد که در ماه ژانویه ، قیمت هر بشکه نفت برنت با ۳.۹۷ درصد کاهش به ۱۰۶ دلار و ۴۰ سنت رسید. کاهش قیمت نفت برنت در ژانویه تا حدودی تحت تاثیر مذاکرات ۱+۵  با ایران بود. بلومبرگ در تاریخ ۲۱  ژانویه نوشت، کاهش تنش ها با ایران، موجب اطمینان بازار از نظر عرضه شد.

ماه نوامبر سال ۲۰۱۳ ، مصادف با سوم آذر ۱۳۹۲، ایران با گروه ۱+۵ به یک تفاهم نسبی دست یافت و توافقنامه موقت هسته ای به امضای طرفین رسید. در عین حال ماه ژانویه گروه تکفیری داعش کنترل دو شهر فلوجه و رمادی واقع در استان انبار عراق را به دست گرفت ، لیکن به دلیل دور بودن آنان از مناطق نفتی این کشور، عرضه نفت در بازارهای جهانی کاهش نداشت و قیمت ها تحت تاثیر قرار نگرفت. ماه فوریه قیمت نفت برنت افزایش ۲.۵۱ درصدی داشت و به ۱۰۹ دلار و هفت سنت در هر بشکه رسید. ماههای مارس و آوریل ۲۰۱۴ به دلیل فصل تعمیر و نگهداری پالایشگاه ها، تقاضای نفت کاهش پیدا کرد و با ۹۲ صدم درصد کاهش، در پایان دوره به ۱۰۸ دلار و هفت سنت در هر بشکه رسید.

قیمت نفت برنت در ماه مه با ۱.۲۴ درصد افزایش به ۱۰۹ دلار و ۴۱ سنت در هر بشکه رسید. تشدید تنش ها میان روسیه و اوکراین در بالا بردن قیمت نفت در این ماه موثر بود. نفت برنت با ۲.۷۰ درصد افزایش قیمت و رسیدن به سطح ۱۱۲ دلار و ۳۶ سنت در هر بشکه ماه ژوئن را پشت سرگذارد.نگرانی از اختلال عرضه نفت در عراق به دلیل پیشروی های داعش در این کشور منجر به بالا رفتن قیمت نفت شد. داعش در این ماه کنترل موصل (دومین شهر بزرگ عراق و قطب مهم صنعت نفت این کشور) را به دست گرفت.  ماه ژوییه، قیمت نفت برنت بار دیگر کاهش داشت و با ۵.۶۴ درصد افت به ۱۰۶ دلار و دو سنت رسید. بخشی از کاهش قیمت نفت در این ماه مربوط به فروکش کردن بحران عراق با مداخله آمریکا بود. آمریکا اعلام کرد، مشاوران نظامی خود را به عراق می فرستد تا در فرو نشاندن شورش در این کشور که دومین تولیدکننده نفت اوپک است، کمک کنند. ماه اوت، قیمت نفت برنت باز هم کاهش یافت و با ۲.۷۵ درصد تنزل به ۱۰۳ دلار و ۱۱ سنت در هر بشکه رسید. همچنین در ۱۲  اوت ۲۰۱۴ (۲۱ مرداد) رویترز به نقل از آژانس بین المللی انرژی از اشباع بازار جهانی نفت خبر داد.آژانس بین المللی انرژی اعلام کرد: افزایش بی سابقه تولید نفت در شمال آمریکا، عرضه جهانی نفت را هر روز بیشتر از دیروز افزایش می دهد و بیانگر آن است که برغم جنگ و درگیری در مناطقی که نقش مهمی در تولید نفت دارند، قیمت نفت به احتمال زیاد خیلی زود بالا نمی رود. ابتدای ماه سپتامبر (۱۰ شهریور) تا جمعه گذشته (۱۹ سپتامبر) قیمت نفت برنت با ۴.۵۷ درصد کاهش نسبت به ماه قبل به قیمت ۹۸ دلار و ۳۹ سنت در هر بشکه رسید. کاهش نرخ رشد تولیدات صنعتی چین در ماه اوت از ۹ درصد به ۶.۹ درصد، که نشانه کاهش نرخ رشد اقتصادی و در نتیجه نشانه کاهش مصرف نفت در جهان است، از مهمترین دلایل کاهش قیمت نفت در این ماه ذکر شد. توافق اوکراین و جدایی طلبان طرفدار روسیه در مورد آتش بس نیز در کاهش قیمت موثر بود. علاوه بر این، پیش بینی افزایش تولید نفت اوپک نیز به کاهش سطح قیمت کمک کرد. بلومبرگ در تاریخ اول سپتامبر (۱۰ شهریور) از این احتمال خبر داد که تولید نفت اوپک در ماه اوت افزایش پیدا کند.

قیمت نفت برنت دریای شمال در تاریخ ۱۱ سپتامبر (۲۰ شهریور) با کاهش واردات نفت توسط چین، به کمتر از ۱۰۰ دلار در هر بشکه رسید، قیمتی که آستانه نگرانی اوپک محسوب می شود. بسیاری از کشورهای اوپک برای تامین مخارج خود دست کم به قیمت ۱۰۰ دلار در هر بشکه نفت نیاز دارند. رویترز در تاریخ ۹ سپتامبر اعلام کرد، برآوردهای صندوق بین المللی پول نشان می دهد، قیمت های فعلی ، برای برخی اعضای اوپک از جمله ایران، الجزایر و عراق کمتر از حدی است که درآمد و مخارج این کشورها را سر به سر کند. رویترز در تاریخ هشت سپتامبر (۱۷ شهریور) گزارش داد، بر اساس آمار جمع آوری شده توسط گروهی از تحلیلگران که خواستند هویتشان فاش نشود، میانگین وزنی قیمت نفت اعضای اوپک سال گذشته ۱۰۶ دلار بود که به طور متوسط برای تامین بودجه مورد نیاز کشورهای این گروه کافی بود. در ماه های ابتدایی سال جای میلادی نیز بهای نفت اوپک در حدود ۱۰۵ دلار قرار داشت اما با سقوط قیمت نفت به زیر ۱۰۰ دلار، میانگین بهای نفت اوپک تا ۹۴ دلار هم تنزل کرد.

آژانس بین المللی انرژی با توجه به اشباع بازارهای نفت در شرایط کنونی پیش بینی کرد، مسایل ژئوپلتیکی منجر به افزایش قیمت های نفت در آینده نزدیک نخواهد شد. بنابر پیش بینی مدیریت اطلاعات انرژی آمریکا ، که در پایگاه اطلاع رسانی آن منتشر شده است، عرضه جهانی نفت در سال ۲۰۱۴ روزانه ۹۱ میلیون و ۶۸۰ هزار بشکه و در سال ۲۰۱۵ به روزانه ۹۳ میلیون و ۲۰ هزار بشکه خواهد رسید. این در حالی است که مدیریت یاد شده، مصرف جهانی نفت در سال ۲۰۱۴ را روزانه ۹۱ میلیون و ۵۵۰ هزار بشکه و در سال ۲۰۱۵ روزانه ۹۲ میلیون و ۸۹۰ هزار بشکه پیش بینی کرد.

در روزهای پایانی مهر ماه و ابتدای آبان ماه نیز قیمت نفت به پایین تر سطح خود طی ماه های گذشته رسید. این اتفاق موجب شد تا کشورهای صادرکننده نفت به شدت نگران درآمدهای ارزی خود از محل فروش نفت شوند. در حال حاضر نیز پیش بینی ها همچنان از ادامه کاهش قیمت نفت خبر می دهد. افزایش تولید عربستان و کاهش رشد اقتصادی چین و امریکا در این جریان به شدت موثر است.

درآمد داعش از فروش نفت

شواهد نشان می دهد که تولید روزانه ۱۲۵ هزار بشکه نفت دنیا در اختیار تروریست های داعش است. ۸۰  هزار بشکه در عراق و ۳۵ هزار بشکه در سوریه. داعش روزانه حدود ۲۰۰ تانکر نفت ارزان به ترکیه می برد و به واسطه ها می فروشد. روزی ۳ تا ۵ میلیون دلار درآمد نفتی به دست می آورد. از طریق واسطه ها روزانه ۱۵ تا ۲۰ هزار بشکه نفت به پالایشگاه های کردستان عراق می بردند تا تحت عنوان نفت شمال عراق صادر شود. درآمد ناشی از فروش نفت ولو با قیمت پایین برای گروهی نظیر داعش رقم بزرگی است. گفته می شود داعشی ها نفت را حتی پایین تر از ۲۰ دلار در بشکه می فروشند.

قرارداد ایران و روسیه

ایران و روسیه شهریورماه توافق اقتصادی مهمی را به امضا رساندند تا در شرایطی که دو کشور در تحریم به سر می برند، بتوانند، اقتصادهای خود را با همکاری مشترک پیش ببرند. از ماه ها قبل خبر توافق نفتی ایران و روسیه بر سر زبان ها افتاد. طبق این اخبار، تهاتر نفت ایران با کالا مورد مذاکره قرار گرفت. گفته می شود که ایران قصد دارد نفت خود را به روسیه واگذار کند تا این کشور آن را بفروشد و صادرات کالا را به جای آن در ستور کار قرا دهد. این موضوع با تهدید آمریکابه تحریم روسیه مواجه شد اما پس از ماجرای اوکرین، تحریم روسیه آغاز شد تا این بار توافق ایران و روسیه به شکل جدی تری مطرح شود و مذاکرات همه جانبه ای صورت گیرد. در نهایت توافقی ۷۰ میلیارد دلاری میان دو کشور در تمام زمینه های اقتصادی البته با محوریت نفت امضا شد. پس از تحریم نفتی ایران و روسیه توسط آمریکا و کشورهای غربی، کارشناسان و صاحبنظران اقتصادی دو کشور در این مورد هم عقیده بودند که در این شرایط دو کشور ایران و روسیه که دارای منابع عظیم نفت و گاز هستند می توانند با یکدیگر همکاری مشترک تجاری و اقتصادی را شروع کنند که در نهایت می تواند منجر به توسعه اقتصادی دو کشور در این شرایط تحریم تحمیلی شود.

پس از آنکه ایران در سال ۹۰ مورد شدیدترین تحریم های اقتصادی از سوی کشورهای اروپایی و آمریکا قرار گرفت کشور چین به بزرگترین شریک تجاری ایران بدل شد اما با تحریم روسیه برخی از کارشناسان اقتصادی معتقدند کشورمان می توان همکاری های خود را با روسیه نیز گسترش دهد چرا که شرایط روسیه بسیار مناسبتر از چین است.

بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران پس از انجام این توافق گفت: امیدوارم آنچه شروع شده و تفاهمی که قبلا داشتیم، ما را به دوران جهش روابط اقتصادی دو کشور برساند. روسیه ظرفیت بزرگی در شاخه های مختلف نفت و گاز، فنی و مهندسی، تامین کالای اساسی و برق دارد که ما می توانیم در اجرای پروژه های مختلف با یکدیگر همکاری کنیم.

زنگنه ادامه داد : ایران تمایل دارد ورود و صدور کالاها و خدمات، محصولات کشاورزی، کالاهای دامی، کالاهای مصرفی، خدمات فنی و مهندسی و دیگر همکاری اقتصادی را با کشور همسایه یعنی روسیه را گسترش دهد. یکی از مواردی که در این تفاهم نامه به امضا رسید، تبادلات مالی دو کشور بود که قرار است از طریق پول های ملی انجام شود. نواک وزیر انرژی روسیه نیز گفت: اگر برخی از قوانین و مقررات در ایران بهبود یابد روسیه می تواند حرکت عظیمی در صنعت نفت ایران ایجاد کند، به طوری که هم اکنون برخی شرکت های فعال روسیه در حوزه صنعت و نفت در برخی دیگر از کشورهای جهان اقدام به توسعه این صنعت کرده اند. وی ادامه داد: «تاکنون بحثی بین ایران و روسیه در مورد تهاتر نفت مطرح نشده است و ایران این حق را دارد که از مسیرهایی که خودش صلاح می داند، نفت را به کشورهای متقاضی صادر کند.«

با این وجود اما رسانه های روس و البته برخی دیگر از رسانه های خارجی گزارش داده اند که در ایران در قرارداد موظف می شود روزانه ۵۰۰ هزار بشکه نفت را به روسیه صادر کند. این در شرایطی است که روزنامه اقتصادی کامرسنت روسیه در گزارشی نوشته است که روسیه تا به حال ۷۰ هزار بشکه نفت از ایران وارد می کرده است که طبق گزارش آژانس اطلاعات انرژی آمریکا، ایران سال گذشته ۳ میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه نفت به روسیه داده است.