ادب طبقاتی

ایرج میرزا در انتقاد از عادت هموطنانش به تعارف مصرّانه هنگام گذر از در، سرود:

یا رب این عادت چه می باشد که اهل مُلک ما
گاه بیرون رفتن از مجلس ز در رَم می کنند

و نتیجه گرفت:

نام این رَم را چو نادانان ادب بنهاده اند
بـیشتر از صاحبان سیم و زر رَم می کنند
از برای رنجبر رَم مطلقاً معمول نیسـت
تا توانند از برای گنجور رَم می کنند

اما اگر تقدّم در عبور از در به معنی نجات از خطر مرگ باشد چطور؟ باز هم رَم می کنند؟

بخشی از تأمل نویسنده ای بریتانیایی در این معنی را نگارنده سال 78 در شمارهٔ هفتم نشریهٔ  لوح چاپ کرد:  

آموزش رفتار صحیح (و طبقاتی) در مهلکه

جیانگ زِمین، رئیس جمهوری چین، دربارهٔ  تایتانیک (که بالای فهرست پرفروش ترین های تاریخ سینماست و تا ژوئن 1999 بیش از ده برابر هزینهٔ ساختش فروش کرده) گفته است این فیلم حکایت نبرد ِ طبقاتی است و در آن، “مسافران درجه سه (پرولتاریا) دلیرانه با کارکنان کشتی (عُمَال فرومایه و سگهای دست آموز سرمایه داری) می رزمند.”  در بیانیه ای که در پکن منتشر شد، رئیس جمهوری “تصویر صریح فیلم از رابطهٔ پول و عشق، و فقیر و غنی” را ستود و هموطنانش را ترغیب کرد آن را ببینند.

فرانسویها هم تایتانیک را از جنبه ای سیاسی دیدند.  سرژ ژولی، سردبیر روزنامهٔ  لیبراسیون، نوشت: “موضوع این فیلم نه غرق شدن یک کشتی مشهور، بلکه خودکشی جامعه ای است طبقانی در میان اقیانوس اطلس.”

مطبوعات آلمان، به نوشتهٔ روزنامهٔ  نیویورک تایمز، “در سرمقاله هایی تندوتیز و بی مطایبه ... از این فیلم به عنوان نماد روح زمان ِ هگلی و تمثیلی که فاجعه را برای همه مجسم می کند، نوعی اسطوره در دوره ای پر از چیزهای پیش پاافتاده، شمایلی قدیسانه در پایان تاریخ” حرف زدند.  آندره آس کیلب، منتقد فرهنگی روزنامهٔ دی زایت، نوشت کلید جاذبهٔ فیلم در نمایش “یکپارچگیِ ازدست رفته” است.

هانس ماگنوس انسنزبرگر در نیویورک تایمز دوام اسطورهٔ تایتانیک را با فجایع زودگذر عصر ما مقایسه کرد و پرسید آیا این تفاوت نشانگر آن نیست که ما درک صحیح خویش از تاریخ را از دست می دهیم؟

یکی از سؤالهایی که فیلم  تایتانیک در ذهن ما ایجاد می کند این است: ما تماشاگران امروزی بر عرشهٔ کشتی در حال غرقی در دریایی سرد، که قایق نجات کافی ندارد، چگونه رفتار می کردیم؟ بدتر از آن آدمها، بهتر، یا مثل آنها؟

آن سؤال متضمن این معنی است که ما می دانیم آن آدمها چگونه رفتار کردند و آنچه در فیلم می بینیم دقیق است.  پاسخ چنین پرسشی را مشکل بتوان دانست.  شاید آن ویولن نواز و ارکسترش به نواختن ادامه دادند چون می دانستند از این تقدیر مرگبار گریزی نیست.  شاید بسیار پیش از پایان کار، سازهایشان را ول کردند و کوشیدند از صندلیهای عرشه یا هر چیز دیگری که شناور بماند به عنوان قایق نجات استفاده کنند.  واقعیت این است که هر هشت تن آنها مُردند و بسیاری از کسانی که زنده ماندند از آنها سپاسگزار بودند.  و در مورد رفتار خوب ـــ خوب به این معنی که مردها کنار ایستادند و گذاشتند زنها و بچه ها سوار قایقها شوند ـــ گواهان بسیاری شهادت داده اند و یک آمار جالب هم دربارهٔ درصد مسافران نجات یافتهٔ تایتانیک حسب سن، جنس و درجهٔ بلیت در دست است.

نتیجهٔ گزارش هیئت تحقیق وزارت بازرگانی بریتانیا:

از درجه یک کشتی: 34 درصد مردان، 97 درصد زنان، 100 درصد کودکان نجات یافتند.

از درجه دو: هشت درصد مردان، 84 درصد زنان، 100 درصد کودکان نجات یافتند.

از درجه سه: 12 درصد مردان، 55 درصد زنان، 30 درصد کودکان نجات یافتند.

مقایسهٔ معمول بین درصد بچه های درجه یک تا سه، یا مردان درجه یک با بچه های درجه سه است.  بنا به اصل انصاف و قاعدهٔ مقدم دانستن زنها و بچه ها، این شرم آور است.  اما آمار جالب را، با توجه به 'رفتار صحیح`، در شمار مردان نجات یافتهٔ درجه دو می توان دید: هشت درصد.

برخلاف افراد درجه سه، این مردان راحت و سریع به قایقهای نجات دسترسی داشتند و، با این همه، از  160 نفر آنها تنها سیزده تن نجات یافتند.

آیا می توان گفت مردان این بخش از کشتی تایتانیک که عمدتاً از بازرگانان و افراد صاحب مشاغل تخصصی در طبقات میانحالِ بریتانیا و آمریکای شمالی بودند بیش از مردان طبقات فرادست و فرودست خویش نجیبانه و بردبارانه رفتار کردند؟ چنین طبقه ای شاید قهرمانانه یا احمقانه رفتار کرده باشد، اما مشکل بتوان انکار کرد طرز فکری و طرز سلوکی باید بر رفتار این آدمها و بر ویولن زن شان تأثیر گذشته باشد، و رفتارشان در آن مهلکه متفاوت از دیگران بود.

یان جک، سردبیر فصلنامهٔ  گرانتا چاپ لندن

شمارهٔ 67 پائیز 1999 با مضمون Women and Children First (عنوان اصلی مطلب 28 صفحه ای: Leonardo's Grave ).

منبع: سایت شخصی محمد قائد