اتحادیه اوراسیا؛ مزایا و چالش ها

اقتصاد ایرانی: هرچند کشورهای روسیه، قزاقستان و بلاروس بر سر بحث اتحادیه اقتصادی اوراسیا با یکدیگر اختلافاتی داشتند اما سرانجام و بر اساس پیش بینی های صورت گرفته موفق به توافق در این رابطه شدند. این مساله که اتحادیه مزبور چه تاثیری بر همگرایی در اوراسیا خواهد داشت و چالش های پیش روی آن چیست موضوعی است که در مطلب پیش رو بررسی خواهد شد.

به گزارش ایراس، هفته گذشته سه کشور روسیه، قزاقستان و بلاروس توافق مربوط به ایجاد اتحادیه اقتصادی اوراسیا را در آستانه پایتخت قزاقستان امضا کردند. این سند بعد از امضا باید تا پایان سال جاری توسط پارلمان های روسیه، بلاروس و قزاقستان مورد تصویب قرار بگیرد و از اول ژانویه سال ۲۰۱۵ توافقات صورت گرفته در چارچوب آن قابلیت اجرایی پیدا خواهد کرد. این اتحادیه در اصل بر روی اتحادیه گمرکی اوراسیا و فضای واحد اقتصادی بنا شده است. این مساله که اتحادیه مزبور چه تاثیری بر همگرایی در اوراسیا خواهد داشت و چالش های پیش روی آن چیست موضوعی است که در مطلب پیش رو بررسی خواهد شد. 

► روند همگرایی در اوراسیا؛ مزایا و چالش ها

این قرارداد در شرایطی به امضا رسید که روسیه بر سر مساله اوکراین با آمریکا و اتحادیه اروپا دچار چالش و درگیری شده است. اگرچه این اتحاد سه وجه دارد؛ ولی درگیری های اوکراین بیش از گذشته وجهه روسی این اتحادیه را تقویت کرده است. به نظر می رسد روسیه مایل است این اتحادیه نوعی وزنه تعادل شرقی در برابر مراکز قدرت سیاسی و اقتصادی غرب از جمله اتحادیه اروپا باشد. به ویژه در شرایطی که روسیه نتوانست اوکراین را وارد اتحادیه مزبور کند، قرارداد اخیر نوعی پیروزی در این کشور محسوب می شود. هر چند اغلب به این نکته توجه نمی شود که حتی یانوکوویچ هم به رغم تمایل به روابط اقتصادی نزدیک با روسیه قول پیوستن به این اتحادیه را نداده بود. قوانین جدید تا حدی از محدوده اقتصاد نیز فراتر می روند و برای مثال بر اساس آن شهروندان کشورهای عضو می توانند در هر سه کشور از فرصت های مساوی برای کار و تحصیل برخوردار شوند. با این حال همکاری های اصلی در حوزه های انرژی، صنعت، کشاورزی و حمل و نقل خواهد بود.

با این وجود این تحرکات منطقه ای روسیه موجب نگرانی برخی کشورهای منطقه بویژه لهستان و کشورهای حوزه بالتیک شده است و به طور خاص مقامات ورشو اعلام کرده اند که از حضور گسترده تر آمریکا و ناتو در خاک خود استقبال می کنند. این کشور در جریان بحران اوکراین نیز با یادآوری جنگ جهانی دوم، آلمان را به اهمال در مبارزه با تجاوزطلبی روسیه متهم کرده بود. بنابراین چشم انداز همگرایی در اوراسیا همه کشورهای این منطقه را به یک اندازه مشتاق نکرده است. اما روسیه در دو ماه اخیر هدف تحریم های گسترده اروپا و آمریکا بوده و این

روسیه مایل است این اتحادیه نوعی وزنه تعادل شرقی در برابر مراکز قدرت سیاسی و اقتصادی غرب از جمله اتحادیه اروپا باشد.

احتمال وجود دارد که تحریم های بیشتری نیز در مورد این کشور وضع شوند. 

به نظر می رسد با توجه به تحولات اوکراین بیش از آنکه این اتحادیه وجه اقتصادی داشته باشد وجه سیاسی دارد و اتحادیه اوراسیا بیشتر ابزاری برای روسیه است. ممکن است تاثیر عملی این اتحادیه به دلیل فقدان نوسازی اقتصادی در میان کشورهای عضو اندک باشد و نوسازی اقتصادی نیز نیاز به اصلاحات واقعی حداقل در حوزه های اقتصادی دارد. این در حالیست که تحریم های روسیه برای برای سایر کشورهای منطقه و از جمله اعضای این اتحادیه هم مشکلات زیادی ایجاد خواهد کرد و کارآیی آن را کاهش می دهد.

اما برخلاف برخی تحلیل ها این اتحادیه به صورت ضرر کامل برای اعضا نیز عمل نخواهد کرد. قبل از هر چیز عامل اصلی در جذب اعضا مساله انرژی است. این اتحادیه در حال حاضر یک پنجم منابع گاز طبیعی جهان و ۱۵ درصد از کل ذخایر نفتی را در خود دارد. روسیه مایل است با انتقال منابع نفت و گاز ارزان شرکای بیشتری برای اتحادیه جذب کند. در این معامله ضرری که به روسیه می رسد اندک است و نفع اعضای اتحادیه نیز قابل توجه است. نمونه این امر ارمنستان است که برای همگرایی با اروپا آماده شد. اما زمانی که با پیشنهاد کاهش قیمت گاز تا حد پرداختی بلاروس یعنی حدود ۱۷۰ تا ۱۸۰ دلار برای هر هزار متر مکعب در سال ۲۰۱۴ مواجه شد نظر خود را تغییر داد. برای ارمنستان این حدود یک و نیم درصد از تولید ناخالص داخلی سالانه این کشور است و بسیار ارزشمند است.

این اتحادیه برای بلاروس هم مفید است، زیرا منافع حاصل از بهره برداری از تجارت نفت و گاز با روسیه ۱۰ درصد از اقتصاد آن را تشکیل می دهد و با احتساب تخفیفات در دست اجرا این میزان به ۱۵ درصد تولید ناخالص داخلی این کشور خواهد رسید. البته مورد بلاروس یک استثناست؛ زیرا این کشور حق انتخاب واقعی ندارد و اقتصاد آن بدون کمک های گسترده روسیه در حوزه نفت و گاز فلج خواهد شد.

حتی نظربایف؛ رییس جمهور قزاقستان هم در حفظ روابط انرژی با روسیه محتاط است، زیرا عمده نفت صادراتی این کشور از طریق خطوط لوله روسیه صادر می شود و با وجود مشکلات موجود برای اقتصاد این کشور، قزاقستان به دلایل سیاسی مایل است روابط نزدیک خود با روسیه را حفظ کند.

در مورد اعضایی که ممکن است در آینده نزدیک به اتحادیه بپیوندند؛ یعنی قرقیزستان نیز باید توجه داشت که در حال حاضر چین شریک اول اقتصادی این کشور است و عضویت در اتحادیه گمرکی و اوراسیا می تواند تا حد زیادی از فشارهای اقتصادی چین و روند یکجانبه مورد اشاره بکاهد. 

اما مساله این است که همگرایی مورد بحث تا حدی سیر شتابزده دارد و این می تواند مشکلاتی را برای اتحادیه اوراسیا ایجاد کند. بر اساس یک مدل منطقی، همگرایی اقتصادی ابتدا باید حرکت آزادانه تولیدات را در درون اتحادیه گمرکی ایجاد کرده باشد، سپس به طرف فضای واحد اقتصادی و تضمین ارائه خدمات نامحدود ادامه یابد و فقط بعد از آن به سمت یک اتحادیه

اتحادیه اقتصادی اوراسیا نه متضمن منافع کامل اقتصادی برای اعضای آن و نه تماما مضر برای اقتصاد سه کشور عضو خواهد بود.

اقتصادی برود که در آن کالاها، خدمات، نیروی کار و منابع مالی بدون محدودیت گردش داشته باشند. در عوض این اتحادیه به سرعت به طرف همگرایی اقتصادی در حال حرکت است در حالی که هنوز مسائل تجاری بین این کشورها حل نشده باقی مانده اند.

بر اساس نظر کمیسیون اوراسیا؛ نهاد تنظیم کننده فضای واحد اقتصادی و اتحادیه گمرکی، گردش تجاری بین اعضای این اتحادیه در سال ۲۰۱۳ به رقم ۶۴ میلیارد دلار رسید و نسبت به سال قبل آن که ۸/۶۷ میلیارد دلار بود کاهش یافت. در مقایسه با آن مبادله تجاری روسیه و اروپا در سال گذشته تقریبا ۴۰۰ میلیارد دلار بود. تجارت در درون اتحادیه اوراسیا از نظر کیفیت کالا و سطح تکنولوژی آنها نسبت به شرکای پیشرفته تر اقتصادی مانند اتحادیه اروپا، آمریکا و ژاپن کمتر رقابتی خواهد بود و این خطر وجود دارد که اتحادیه ممکن است مانع نوسازی این سه اقتصاد شود.
مساله دیگر این است که کشورهای شوروی سابق در سال های اخیر پیوندهای تجاری خود را با چین و اتحادیه اروپا عمیق تر کرده اند. در حال حاضر اتحادیه اروپا شریک تجاری اول روسیه، قزاقستان و ارمنستان است و چین شریک اول قرقیزستان. در مقابل سال گذشته جریان تجاری بین روسیه، بلاروس و قرقیزستان ۷ درصد کاهش یافت. در واقع اتحادیه اوراسیا تجارت بین اعضا را با افزایش تعرفه کالاهای وارداتی از خارج از اتحادیه تشویق خواهد کرد. برای مثال در قزاقستان تعرفه واردات بعد از پیوستن به اتحادیه افزایش یافته است و طبقه متوسط قزاقستان اکنون مجبورند اتومبیل های روسی را به جای گزینه های واردات آزاد بخرند. ارمنستان و قرقیزستان که عضو سازمان تجارت جهانی هستند از روسیه خواسته اند که ضررهای احتمالی وارده از جانب سازمان تجارت جهانی به خاطر وضع تعرفه های بیشتر و نقض قوانین این سازمان را جبران کند. 

► نتیجه گیری

اتحادیه اقتصادی اوراسیا نه متضمن منافع کامل اقتصادی برای اعضای آن و نه تماما مضر برای اقتصاد سه کشور عضو خواهد بود. این اتحادیه از نظر کاهش هزینه انرژی برای اعضای فعلی و احتمالی آینده منافع اعضا را تامین می کند. اما با توجه به زیرساخت های ضعیف اقتصادی بسیاری از کشورهای عضو ممکن است در درازمدت روند نوسازی اقتصاد این کشورها را مختل کند. به نظر می رسد در شرایط فعلی اتحادیه گمرکی می توانست بسیاری از اهداف فعلی اعضا را تامین کند و این امر به بحث سیاسی بودن تشکیل اتحادیه در زمان فعلی آن دامن زده است.

از این رو برخی از کشورهای حوزه اوراسیا مخصوصا لهستان و کشورهای حوزه بالتیک از روند همگرایانه فوق اظهار نگرانی کرده اند و این امر می تواند به تشدید رقابت در مرزهای روسیه کمک کند. با این حال با در نظر گرفتن تحریم های وضع شده بر روی روسیه در ماه های اخیر شکل گیری سریع چنین اتحادیه ای می تواند بخش دیگری از فشارها بر روی روسیه را بکاهد و همین توجیهی برای اقدام روسیه است.