ثروتمندترین کشور آمریکای لاتین در 100 سال پیش، رو به انحطاط رفت؟

وقتی که یکی از شهروندان بوئنس آیرس می­خواهد پزوهای خود را به ارزهای خارجی تبدیل کند، به مراکز تبدیل پولی می­روند که عملا در بازار غیر قانونی اقتصاد آرژانتین فعالیت می­کنند و به «کوئوا» مشهور هستند. یکی از این مراکز تبدیل ارز در مرکز بوئنس آیرس واقع شده و وقتی که وارد آن می­شوی، دلارهایی را می­بینی که روی میزی تلنبار شده و با صندوق های ایمن مخصوص حمل پول، جا به جا می­شوند. این مرکز کوچک عرضه دلار، در روز بین 50 تا 75 هزار دلار گردش مالی دارد. ترس از تورم و نگرانی از رکود بیشتر پزو، واحد پولی آرژانتین، که ارزش آن در ژانویه امسال 20 درصد کاهش یافت، تقاضا برای دلار را در این کشور افزایش داده است.

با گشت و گذار در شهر بوئنس آیرس می­توان آثار و نشانه ­ها و ساختمان هایی را دید مانند «تیِترو کولون»، یک سالن اپرا که در سال 1908 ساخته شده یا ایستگاه راه آهن «رتیرو» که ساختش در سال 1915 تمام شد. همه این آثار، یادگار دوره­ای از آرژانتین در پیش از جنگ جهانی اول است. برای 43 سال مداوم که تا 1914 ادامه یافت، رشد تولید ناخالص داخلی در آرژانتین 6 درصد بود که بالاترین رکورد را در تمام دنیا به جای گذاشت. این کشور جاذبه بسیار زیادی برای اروپاییان داشت و گسترش کشت مزارع و دامداری در این کشور، بسیاری از ساکنان اروپا را به سوی خود کشیده بود. در سال 1914، نیمی از جمعیت بوئنس آیرس متولد خارج از آرژانتین بودند.

در همان دوره، کشور آرژانتین در جمع ثروتمندترین کشورهای جهان، بعد از استرالیا، انگلستان و ایالات متحده جای گرفت و در رتبه­ بندی از فرانسه، آلمان و ایتالیا بالاتر بود. درآمد سرانه این کشور حدود 92 درصد میانگین درآمد سرانه 16 کشور ثروتمند جهان بود. آرژانتین در آن موقع، در مقایسه با کشور همسایه خود، برزیل، بسیار جلوتر بود و درآمد سرانه برزیل کمتر از یک چهارم درآمد سرانه در این کشور بود.

بهتر از این نمی­ شد؛ اما با این که در اوایل قرن بیستم آرژانتین یکی از کشورهای قدرتمند آمریکای لاتین و جهان بود، حالا در ابتدای قرن بیست و یکم، آن روزها به یک خاطره­ای خیلی دور تبدیل شده است. درآمد سرانه آرژانتین به 43 درصد درآمد سرانه 16 کشور ثروتمند جهان تبدیل شده و در رده ­بندی­ها، کشورهای شیلی و گواتمالا را پشت سر خود دارد.

برای چنین انحطاطی، نقش مشکلات سیاسی بسیار روشن است. حتی اگر آرژانتین در دوران پیش از جنگهای جهانی هم دارای ساختار سیاسی باثباتی می­بود، در سالهای جنگ با یک کودتای نظامی مواجه می­شد. اولین سری این کودتاها در سالهای 1930 رخ داد و سپس در پی آن، در سالهای 1943، 1955، 1962، 1966 و 1976 کودتاهای مشابهی اتفاق افتاد. انتخابات سال 1989 اولین بار پس از 60 سال بود که شهروندان قدرت را با یک انتخابات در دست می­ گرفتند. با این که اکنون 30 سال از آن دوران می­ گذرد، هنوز هم دموکراسی در آرژانتین به ثبات نرسیده است. آرژانتینی­ها برای چرخشهای زیادی اقتصادی که در سه دهه گذشته انجام داده­اند، از اصطلاح «پندولوم» استفاده می­کنند؛ این کشور در دهه 1980 سیاستهای اقتصادی خود را رها کرد و در دهه 1990 به سوی لیبرالیسم مورد قبول واشنگتن گرایش پیدا کردند و بعد در زمان ریاست جمهوری نسترو کیرشنر به عقب باز گشتند و این سیاست در دوران کنونی که بیوه او، کریستینان فرناندز د کیرشنر، قدرت را به دست دارد، ادامه یافته است. اما دوران پندولوم نسبت به اقتصاد گردن شکسته این کشور به عدالت رفتار نکرده است. در این مدت، اقتصاددانها شاهد رکودهای مکرر اقتصادی در دهه 1970، ابرتورم در سالهای 90-1989، بحران اقتصادی در سال 2001 و اینک بحران دیگری که در راه است، بوده­اند. آرژانتین برای رهایی از بحران و آشفتگی اقتصادی سال 2001 تلاش فراوانی کرده است اما امروز ترکیب افزایش قیمت ها، فشار کم بودن دستمزدها و بی­ اعتمادی به پزو، پژواکی نحس از دوران گذشته را در ذهن تداعی می­ کند.

همچنین از نظر بین ­المللی، آرژانتین راه خود را گم کرده است. او درهای خود را به سوی بازارهای بین­ المللی بسته است و همچنین مذاکرات برای پرداخت بدهی ­ها به کلوپ پاریس به سرانجامی نرسیده است. سیاستهای برزیل که به سختی به تجارت آزاد نزدیک می­ شود، به آرژانتین فشار آورده است که مرزهای خود را باز کند.

زوال افسانه­ای اقتصاد آرژانتین یک معما برای اقتصاددان ها از زمان های خیلی طولانی تا به حال بوده است. این گفته سایمون کوزنتز، برنده جایزه نوبل اقتصاد، بسیار معروف است که می­گوید: «کشورهای جهان بر اساس مدل اقتصادی خود به چهار دسته تقسیم می­ شوند؛ کشورهای توسعه یافته، کشورهای در حال توسعه، ژاپن و آرژانتین.» در طی این سال ها، بسیاری از کشورهای جهان تلاش کرده­ اند که نامزد استفاده از مدل اقتصادی ژاپن باشند اما اقتصادی آرژانتین برای خود تنها مانده است. با این حال، در تعداد نامزدهایی که بشود گفت در زمانی که اقتصاد آرژانتین را اشتباه را شروع کرد، مقصر بوده ­اند کمبودی مشاهده نمی ­شود؛ شروع جنگ جهانی اول، رکود برای اقتصاد باز آن دوره آرژانتین، اعلام بی­طرفی آرژانتین در جنگ جهانی دوم که فاصله کشور را با ابرقدرت جدید جهان زیاد کرد، از جمله ریشه­های شروع مشکلات اقتصادی آرژانتین برشمرده شده است. همچنین ظهور خوان دومینگو پرون که در تمام قرن بیستم سایه­اش بر سر آرژانتین دیده می­ شد و در 1946 قدرت را به دست گرفت، می ­تواند از ریشه­ های مشکل باشد. برخی هم گفته ­اند که مشکلات اقتصادی واقعی آرژانتین بین سالهای 1975 تا 1990 اتفاق افتاد که همه شاخصهای اقتصادی به بدترین وضعیت خود رسیده بودند.

تا کنون هیچ نظریه ­ای به تنهایی نتوانسته است معمای آرژانتین را حل کند. رافائل دی تلا، نویسنده کتابی درباره زوال اقتصادی آرژانتین، می ­گوید: «اگر کسی با 700 هزار تیر که به سویش شلیک می­شود کشته شود، بسیار سخت است که بگوییم کدام یک از این تیرها او را کشته است.» اما در هر حال، سراشیبی تندی که اقتصاد آرژانتین پیموده، با سه دسته نظریه اصلی قابل تحلیل است. اولین نظریات می ­گویند که آرژانتین در صد سال پیش کشوری ثروتمند بود اما مدرن نبود. همین باعث شده بود که وقتی شوک های خارجی به این کشور وارد شد، نتواند تصمیم منطقی بگیرد. دومین دسته از نظریات بر سیاستهای تجاری این کشور تاکید می­کنند و سومین دسته هم می­گویند که وقتی آرژانتین نیاز به تغییر داشت، نهادهایی در این کشور وجود نداشتند که سیاستهای موفقی را در کشور ارایه کنند.

در سال 1914، آرژانتین به خاطر کالاهایی که داشت، ثروتمند بود در حالی که صنعت در این کشور بسیار کم توسعه یافته بود. یک مطالعه تطبیقی بین بوئنس آیرس و شیکاگو که یکی از مراکز فروش گوشت و گندم در آمریکا بود، نشان می­ دهد که در سال 1895 حدود 95 درصد ساکنان شیکاگو سواد داشتند در حالی که در بوئنس آیرس کمتر از سه چهارم مردم می ­توانستند بخوانند و بنویسند. همچنین ساکنان زمینها در آرژانتین خیلی همت نکردند که نیرو انسانی خود را آموزش دهند بلکه برای آنها، فقط کارگر ارزان اهمیت داشت. بدون این که سیستم آموزشی مطلوبی در آرژانتین به وجود بیاید، طبیعی بود که رقابتهای صنعتی نیز در این کشور زیاد نباشد. همه محصولات کشاورزی آرژانتین به خارج صادر می­ شد؛ سیستم حمل و نقل ریلی قادر بود که غلات را به خارج ببرد و کشتی های یخچال­ دار هم برای صادرات گوشت به کار می ­رفتند. همین شد که بین سالهای 1900 تا 1916، صادرات گوشت یخ زده از آرژانتین از 26 هزار تن به 411 هزار تن برسد. با این حال، آرژانتین بیشتر فناوری مورد نیازش را از خارج می­خرید به جای این که برای آن در داخل سرمایه ­گذاری کند.

نوآوری های فناورانه نه تنها به تحصیلات نیاز دارد که برای آن دسترسی به پول نیز احتیاج است. دوران طلایی آرژانتین بسیار به سرمایه­های خارجی متکی بود. نیمی از سهام سرمایه­ای این کشور در سال 1913 در دست خارجی­ها بود که بعدتر با شوکهای خارجی روبه­رو شد. سطح کم پس­اندازهای داخلی به دلیل تعداد زیادی مهاجرانی بود که با فرزندان متعددی به این کشور آمده بودند و مخارجشان به حدی بود که فرصتی برای پس­انداز پیدا نمی­ کردند.

اقتصاد آرژانتین به دلیل ثروتمند شده بود که میزان بدهی به کشاورزان، بازارهای آزاد و انگلستان که ابرقدرت دوران پیش از جنگهای جهانی به حساب می ­آمد و بزرگترین شریک تجاری آرژانتین بود، سه برابر شده بود. همین بدهی­ ها باعث شد که وقتی شوکهای خارجی به اقتصاد وارد شد، به اقتصاد فشار بیشتری بیاید. همین ماجراست که ما را به سوی سومین دسته از نظریات برای تحلیل افول اقتصاد آرژانتین هدایت می­کند؛ یعنی سیاست تجاری.

جنگ جهانی اول باعث شد که اولین فشار به اقتصاد جهانی وارد شود و میزان تبادلات تجاری و نیز سرمایه­گذاری در کل کشورهای جهان کاهش یابد. بعد از این که تا حدی تلاش شد که شکاف در اقتصاد جهانی جبران شود، ماجرای رکود اقتصادی بزرگ در سال 1929 به وجود آمد. این مسئله باعث شکستی در اقتصاد باز و آزاد شد که آرژانتین نیز به آن متکی بود. آرژانتین تعرفه واردات را از میانگین 16.7 درصد در سال 1930 به 28.7 درصد در سال 1933 بالا برد. همین مسئله باعث شد که صادرکنندگان به جای آرژانتین به فکر صادرات به کشورهای دیگری باشند و موجب نوعی انزوا برای این کشور و ناهماهنگی آن با دیگر کشورهای جهان شد. بعد از جنگ دوم جهانی نیز که کشورهای پیروز تلاش کردند بازار آزاد جهانی به وجود بیاورند و در سال 1947 توافقنامه عمومی برای تعرفه­ها و تجارت را امضا کردند، آرژانتین اقتصاد خود را بیش از گذشته بست.

چنین سیاستهایی برای اقتصاد آرژانتین دارای ریشه­های عمیقی بود؛ بسیاری علاقه شدید صادرکنندگان غذا در آرژانتین را می­دیدند که فاصله­شان با کارگرانشان بسیار بیشتر می­شد. قیمتهای بالای غذا به معنی سودهای کلانتر برای کشاورزان بود اما به معنای شکم خالی برای مردم معمولی آرژانتین نیز بود. مرزهای آزاد باعث شد که صادرات کشاورزان بیشتر شود اما رقابت بین کشاورزان خارجی و داخلی را نیز تیزتر کرد. در این بین، فاصله زیادی نیز بین درآمد کشاورزان و دامداران با طبقه متوسط شهری که در دوره پرون از آنها حمایت می­شد، به وجود آمد.

در دوران لیبرالیسم نیز یک شکاف بین طبقات مختلف فعالان اقتصادی وجود داشت؛ یک سوم کشور که شامل صنایع تولید کالاهای مصرفی، مهندسان و مناطق صنعتی و گردشگری بودند آمادگی برای رقابت داشتند اما دوسوم دیگر از فعالان اقتصادی این آمادگی را نداشتند. بنابراین مدام اختلاف بین کشاورزان و کارگران باقی ماند و بیشتر هم شد. این وضعیت را دخالتهای بیشمار دولت نیز بدتر کرد. در دوران کیرشنر هم اوضاع بهبود نیافت و حتی طبق آمار وزارت کشاورزی ایالات متحده آمریکا، رتبه آرژانتین که در سال 2006 در صادرات گندم 4 بود به رتبه 10 در سال 2013 سقوط کرده است. در حال حاضر، آرژانتین همان مدل تولید اقتصادی 100 پیش را اجرا می­کند که گفته می­شد کشاورزان تا جایی که می­توانند تولید کنند.

برای ارزیابی سومین دسته نظریات تحلیل اقتصاد آرژانتین، می ­توان کشور استرالیا را با آن مقایسه کرد. در صد سال پیش، استرالیا نیز همان وضعیت آرژانتین را داشت؛ یعنی کالای زیادی در آن تولید می­ شد، از مراکز تجاری بزرگ جهان دور بود و تاریخی از مهاجرت به آن سرزمین را پشت سر داشت. این کشور هنوز هم یک اقتصادی مبتنی بر مرزها را اعمال می­کند و نسبت به آرژانتین این کار را بهتر انجام داده و رشدش سریعتر بوده است. بین سالهای 1929 تا 1975، درآمد سرانه هر استرالیایی به طور میانگین از سالانه 0.96 درصد رشد داشته که این نرخ در آرژانتین 0.67 درصد بوده است.

استرالیا مزایای بزرگی هم دارد؛ مثلا افزایش نرخ قیمت مواد معدنی در این کشور، بر نرخ غذا برای مصرف­ کنندگان داخلی استرالیا تاثیر ندارد. با این حال، این کشور نهادهایی را دارد که رقابتهای اقتصادی را کنترل می­کند. در استرالیا نوعی دموکراسی میان طبقه کارگر حاکم است، مقررات و قانون کار محکمی وجود دارد و هیاتی مستقل برای تعیین تعرفه ­ها به مدیران تجاری مشاوره می­دهد. آرژانتین هیچ وقت چنین سیستم سیاسی را نداشته است علارغم این که این کشور اولین نهضتهای حق رای برای مردان را در سال 1912 شاهد بوده است. بنابراین می­توان به راحتی دید که نهادهای سیاست­گذار اقتصادی با طول عمر زیاد برای توسعه این کشور وجود نداشته است.

با همه این احوال، آرژانتین باید از این آشفتگی و سردرگمی بیرون بیاید. دولت برای این کار، تلاشهایی را شروع کرده است. به همین دلیل است که برای پر کردن شکاف بین نرخ رسمی و غیررسمی ارز، دولت اجازه داد که در اولین ماه سال جدید میلادی، قیمت پزو سقوط کند. اما هنوز آثاری از نتایج لیبرالیسم دوره پرون، سیاست های نئولیبرالی دهه 1990 و سیاستهای اعمال شده کیرشنر دیده می­ شود. در این میان، کوتاه مدت نگری در سیاستها و سردرگمی در اعمال سیاست های آشفته در تاریخ چند دهه اخیر اقتصاد آرژانتین از مواردی است که دولت های کنونی تلاش می­کنند از آن رهایی یابند.

منبع: اکونومیست